ࡱ> %' !"#$q`$!bjbjqPqP&::>&DDDL88p~"222222`bbbbbb$h9m22mm22QQQm22`Qm`QQ8p2 89 g.609pp2Q4222j222mmmmv|X| OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA ORTA MAXSUS TALIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT SHARQSHUNOSLIK INSTITUTI A.ISMOILOV ERON FILOLOGIYASIGA KIRISH fanidan maruza matnlari TOSHKENT 2009 I. MAVZU ISH REJASI: Muqaddima. Ozbekistonda eronshunoslik. Eronshunoslik markazlari. Eron filologiyasi va eronshunoslik. Istorizmning eron filologiyasi uchun ahamiyati. Eronshunoslik va Eron filologiyasi sharqshunoslik fanlari tarkibida. MUQADDIMA Eron filologiyasiga kirish maxsus fanini oqitishdan maqsad eroniy tillar va bu tillarda yaratilgan adabiyotlarni organuvchi oquvchilarni shu fan bilan bogliq boshqa fanlar olamiga olib kirishdir. Bu fan eroniy tillarni organuvchi hamma mamlakatlarning ilmiy markazlarida oqitilib kelinmoqda. Rossiyada 1804-yildan beri Moskva va Sank-Peturburg universitetlarida mashhur rus eronshunoslari A.A.Freyman, L.A.Xentagurov, I.M.Oranskiy va boshqalar mazkur fanni oqiganlar. Toshkent davlat sharqshunoslik institutining Sharq filologiyasi fakulteti Eron-afgon filologiyasi kafedrasida bu fan 1955-yildan beri oqitilmoqda. Fanni oqitishda I.M.Oranskiyning 1960 va 1988-yillarda nashr etilgan Vvedenie v iranskuyu filologiyu kitobi asosiy manba bolib xizmat qilmoqda. Yillar otishi bilan Eron filologiyasiga kirish faniga oid materiallar kengayib bormoqda. Shuning uchun jamlangan hamma materiallarni bir maxsus fanga ajratilgan darslarda yoritib berish qiyin. Ayniqsa: a) qadimgi yozma yodgorliklar; b) Eron tilshunosligi; v) Eroniy tillar shevashunosligi shular jumlasidandir. Yuqoridagi muammolar boyicha fors, rus, ingliz va boshqa tillardagi nashr qilingan monografik va kollektiv ilmiy ishlar qayd qilib otiladi xolos. Bundan tashqari eroniy tillarga bagishlangan davriy jurnallarda ham koplab ilmiy materiallar berib borilmoqda. Iranskoe yazikoznanie (Rossiya), Studia Iranika (Fransiya), Studien zur Indologie und Iranistik (Germaniya) Acta Iranika (Teheran Liege) hamda Avstriya fanlar akademiyasining Eron komissiyasi shular jumlasidandir. Keyingi 20-25 yillar ichida Afgonistonda sodir bolgan siyosiy ozgarishlar natijasida afgonshunoslikka bolgan qiziqish ham ortib bormoqda. Afgonistondagi mahalliy tillarni organish boyicha bir qator ilmiy kitoblar nashrdan chiqdi, hamda Afghanistan journal (qraz), Afqhan Sfudies (London), Bibliofheca Afqhanica (Liestal) davriy nashrlari ham chop etib kelinmoqda. Eroniy tillar guruhiga kiruvchi xalqlarning adabiyotlari va ayniqsa, hozirgi zamon adabiyotini organishga oid materiallar deyarli chetlab otiladi. Mazkur maruza matni ozbek tilida ilk bor yozilayotgani va bunga Ozbekistondagi eronshunoslarning ilmiy faoliyati kiritilinayotgani sababli kamchiliklar bolishi tabiiy holdir. Ozbekistonda eronshunoslik Eroniy tillarda gaplashuvchi xalqlar bilan turkiyzabon xalqlar azal-azaldan yonma-yon yashab, koplari deyarli ikki tillik bolganliklari haqida koplab malumotlarga egamiz. Ozbek mumtoz adabiyoti fors-tojik adabiyoti bilan hamnafas bolib, ularning ozaro tasiri haqida olimlarimiz kop va xob yozishgan. Ozbekistonda olimlarimiz eronshunoslik bilan 1920-28-yillarda Turkiston davlat universitetida va 1944-yildan Toshkent Davlat universitetining sharq fakultetida, 1991-yildan esa Toshkent davlat sharqshunoslik institutida eron-afgon filologiyasi va xorijiy sharq mamlakatlari adabiyoti kafedrasida shugullanishmoqda. Ular fors-dariy-pashtu tillarining xususiyatlari va adabiyotini organadilar. Ushbu sharqshunoslik maktabida yetishib chiqqan hozirgi zamon fors adabiyotining chuqur bilimdoni, Firdavsiy nomidagi xalqaro mukofot sovrindori Ozbekistonda xizmat korsatgan fan arbobi, f.f.doktori, professor, Shoislom Shomuxammedov, f.f.d. professor Abdurahim Mannonov, f.f.d. Orif Usmonov, dotsentlar S.Yuldasheva, Rahmonxoja Inomxojaevlar fors-dariy, pashtu tillari adabiyoti bilan shugullanishsa, f.f.d., professorlar A.G.Ganiev, A.Quronbekov, M.Imomnazarov, dotsentlar N.A.Muhammedova, M.Abdusamatov, Z.Umarov, A.Ismoilov, O.Shokirov, A.Vohidov va boshqalar fors, dariy tillarining grammatik, leksik-semantik va sotsio-lingvistik xususiyatlarini organish bilan mashguldirlar. Tarix fanlari doktori professor M.Ishoqov, Asqar Maxkamov Orta Osiyoda birinchilardan bolib, avestoshunoslik va Sogdshunoslik yonalishida ilmiy ishlar olib borishmoqda. Eronshunoslik markazlari Eroniy tillarning xususiyatlari ularning adabiyoti, tarixi va etnografiyasini organish bilan jaxonning turli mamlakatlarida koplab olimlar mashguldirlar. Eronning ozida Tehron, Isfahon, Shiroz, Tabriz, Mashhad shaharlarida faoliyat korsatayotgan universitetlarda, ilmiy-tekshirish markazlarida eroniy tillarning, xususan, fors tilining adabiyoti va tarixi organilmoqda. Afgonistonda Kobul universiteti va FAda pashtu, dariy va Afgonistonda mavjud bolgan tillarning xususiyatlari, folklori va adabiyoti organilmoqda. Tojikistonda Tojikiston davlat universiteti, FA huzuridagi Sharqshunoslik institutida eroniy tillar bilan bir qatorda tojik tilining xususiyatlari va adabiyoti organilmoqda. Rossiyada eroniy tillar bilan Sankt-Petrburg va Moskva Davlat universitetlari va Rossiya FA huzuridagi sharqshunoslik instituti xodimlari shugullanmoqdalar. Eronshunoslik bilan Yevropada Germaniya, Angliya, Fransiya, Shvesiya va Norvegiya davlatlarida, sharqda esa HHindiston, Pokiston, shuningdek, hamdostlik mamlakatlaridan: Gruziya, Armaniston va Ozarbayjon, hamda Amerika Qoshma Shtatlarida olimlar muvaffaqiyatli shugullanib kelishmoqda. Transkripsiya Maruza matnida uchraydigan qadimgi va orta eroniy tillar va dialektlarga oid materiallarni berishda biz M.Oranskiyning Vvedenie v iranskuyu filologiyu kitobidagi (12-14-betlar) transkripsiya va shartli belgilardan foydalanishni maqul kordik. Chunki, eronshunoslikda hozirgi kunlarda transkripsiyaning turli variantlaridan foydalanilmoqda. Eron filologiyasi va eronshunoslik Istorizmning eron filologiyasi uchun ahamiyati Filologiya yunoncha soz bolib, sozga muhabbat, fikrlash, degan manoni anglatadi. (Filo mehribon, sevguchi, dost va logos soz, fikr, mulohaza). Qadimgi Yunonistonda differensiallanmagan antik fan davrida hamma olimlarni, qanday fan olamida ish olib borishlariga qaramay, filologlar, yani sozga mehribonlar, deb atashgan. Keyinchalik fanning rivojlanishi va boyishi natijasida hamda fanlarning malum sohalarga bolinishi oqibatida filologiya tushunchasining hajmi va mazmuni malum darajada ozgardi. Malumki, orta asrlarda va uygonish davrida filologlar, asosan, qadimgi mualliflarning asarlarini organardilar, shuning uchun filologiya nomi ostida qadimgi yodgorlik asarlarini oqish va izohlashni tushunganlar. Buning uchun esa asar qaysi tilda yozilgan bolsa osha tilni chuqur organish va osha davrning tarixiy madaniy vaziyatini yaxshi bilish lozim edi. Shuning uchun filologiya vaqt otishi bilan biror xalqning tarixiy, madaniy vaziyatini yozma adabiyot bilan birga organishi uchun yaratilgan fan sifatida maydonga chiqdi. Hozirgi paytda filologiya fanining asosiy organish obekti qadimgi yozuv yodgorliklari bolib, ular turli ijtimoiy-tarixiy bosqichlarda biror xalqning ogzaki adabiy ijodi va tilini aks ettiradi. Mana shu turli tarixiy bosqichlarda adabiyotning osishi tarix fani bilan bogliqdir. Bu esa filologiya bilan tarix fanlarining bir-biri bilan chambarchas bogliqligini korsatadi. Ana shuni Eron filologiyasiga tatbiq qilib, shunday deb ayta olamiz: Eron filologiyasi eroniy tillar bilan tillarda yaratilgan adabiyotni (xalq ogzaki ijodini hisobga olgan holda) ozining tarixiy taraqqiyotida jamiyat tarixi bilan bolgan munosabatini organadigan fandir. Eron filologiyasi ham oz navbatida ikki qismga bolinadi: 1) eroniy tillar tilshunosligi; 2) eroniy xalqlar adabiyoti. Agar biror qadimiy asarni tekstologik organilsa bu adabiyotshunoslikka kiradi, uning tilini organish esa tilshunoslikning vazifasidir. Shunday qilib, eron filologiyasi eronshunoslikning bir bolagi bolib, eroniy tillar guruhida gaplashuvchi xalqlar, elatlarning madaniy tarixi va umumiy tarixi bilan shugullanuvchi fandir. Eronshunoslik va eron filologiyasi sharqshunoslik fanlari tarkibida Eron filologiyasi faqat eronshunoslik fanlari bilan emas, balki sharqshunoslikning kopgina fanlari bilan chambarchas bogliqdir. Masalan, hindshunoslik, semitologiya, turkologiya va h.k. Bularni bir-biridan ajratib organish mumkin emas, balki ular qadimiy yozma yodgorliklarni organishda va ularni tarjima qilishda katta ahamiyatga ega. Tayanch iboralar Tarix va filologiya, eron filologiyasi, transkripsiya va transliteratsiya, sharqshunoslik fani. Savollar Eron filologiyasiga kirish fani qachon va qaerda birinchi marta oqitila boshlandi? Ozbekistonda sharqshunos-eronshunoslardan kimlarni bilasiz? Sharqshunoslik fani qaysi fanlar bilan chambarchas bogliq? II. MAVZU ISH REJASI: Eroniy tillar va shevalar. Eroniy tillar oilasi haqida tushuncha. Eron tilshunosligi. Qadimgi eroniy tillar. Orta eroniy tillar. Eroniy tilshunoslikda tarixiy-qiyosiy uslub. Eroniy tillar va shevalar. Eroniy tillar oilasi (guruhi) haqida tushuncha. Eroniy tilshunoslik Til kishilar ortasidagi ozaro muomala qurolidir. Malum tarixiy davrda malum sabablarga binoan muomaladan chiqqan tillarga olik tillar deyiladi. Shunga binoan eroniy tillar ikki gruppaga ajratilinadi. 1. Qadimgi olik eroniy tillar. 2. Hozirgi zamon (tirik) eroniy tillar. Tirik tillarni organish oson, chunki, malum aniq qurollar bilan shu tilning fonetikasi, dialektlarini va leksik-grammatik xususiyatlarini organish mumkin. Lekin olik tillar esa buning tamoman aksidir, chunki organuvchi obekt kishi qolida tirik tilga oxshab tola material bolmaydi. Olik tilni fan faqat shu holda organishi mumkinki, agar shu tilda biror yozma yodgorlik asari mavjud bolsa. Bundan tashqari osha davr shohidlarining guvohligi ham malum rol oynaydi. Lekin bu yozma yodgorliklar organilayotgan tilni grammatikasi, strukturasi, soz tarkibi va lugat boyligi haqida hech qanday malumot bermaydi, chunki bu asarlarda atoqli otlar yoki biror shohning urushdagi galabalari haqida yozilgan boladi. Qancha qadimgi davrga kirib borsak shuncha yozma yodgorliklar kam uchraydi. Chunki kopgina qolyozmalar har xil sabablar bilan yoqotib tashlangan. Masalan, Orta Osiyoda, Eronda va Afgonistonda arablar bostirib kelishi bilan bu yerlardagi juda koplab qolyozmalar yoqotib yuborilgan. Xatto shu kunlarda ham Afgonistonda Toliblar hukumatining qarori bilan Kushoniylar sulolasi davriga oid yodgorliklar buzib tashlandi. Bu esa qadimgi davrga oid yodgorliklarni organishni mushkullashtirib yuboradi. Garchi lotin, qadimgi yahudiy, qadimgi yunon tillari muomaladan chiqqan bolsa ham, lekin ular hozirgi kunda diniy va ilmiy sohalarda qollanib kelinmoqda, qadimgi eroniy tillar esa umuman muomaladan siqib chiqarilgan. Shunday tillar ham borki ulardan hech qanday yozma yodgorliklar qolmagan. Fanda esa ular haqida boshqa tillarda yozilgan asarlardan keltirilgan bazi malumotlar bor xolos. Qadimgi eroniy tillar davriga kiruvchi bazi tillar shular jumlasiga kiradi. Qadimgi eroniy tillar Avesto tili. Bu til nomi emas, balki Avesto kitoblar toplami bolib, unda diniy gohlar-gimnlar va qadimiy eroniy tillarda gapiruvchi xalqlarning tashkil topishi bayon qilingan. Avesto tili shartli nom bolib, har xil davrda va har xil sharoitda yozilgan, I qismlari er. avvalgi II minginchi yillarda ogzaki holda toqilgan bolib, ogizdan-ogizga kochib yurgan. Diniy hikoyalar, gimnlar, odatlar eramizning birinchi yillari qisqartirilgan holda yozilgan bolsa kerak. Bu davrda Avesto tili olik til bolib, hech kim bu tilda gapirishgan emas va Sosoniylar davrida (eramizning III-VII asr). Tavrot, Injil va Quronga oxshash muqaddas kitob sifatida oqilgan. Avesto kitobining juda oz qismi bizgacha yetib kelgan bolib, u ham VIII-IX asrlarda yozilgan. Avesto tili ham yetarli darajada organilmagan, faqat Eronda mashhur avestoshunos Pur Dovud uning tili va tarjimasi bilan shugullangan va nashr ettirgan. Qadimgi eroniy til. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda Eron yassi togliklarida yashagan fors qabilalarining tili bolib, mixxatdan foydalanishgan. Er.avvalgi VI-IV asrlarda Ahamoniylar sulolasi shu xatda yozishgan. Sak (skif) tili. Shimoliy qora dengiz boyida yashovchi qabilalarning tili bolib, er.avvalgi VIII-VII asrlardan to eramizning IV-V asrlariga taaluqlidir. Midiy tili. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarning yarmida Eron yassi togligining Kaspiy dengizining janubiy tomon ketgan hududida yashagan midiy qabilalarining tili bolib, uning tili haqida hech qanday malumot yoq. Faqat ayrim midiy sozlari yunon tarixchi-olimi Geredotning Tarix va boshqa asarlarida va qadimgi eron matnlarida uchraydi. Orta fors tili. Eramizning III-VII asrlarida Eron hududida oromiy yozuvining turli variantlarida yozilgan koplab yodgorliklarning tili shartli ravishda yuqoridagi termin bilan ataladi. Sosoniylar sulolasi Eronda hukumronlik qilgan paytda orta fors tili davlat tili bolib, u ibodatxonalarda otashparastlik dinining tili bolib ham xizmat qilgan. Bu tilda koplab diniy (otashparastlik) va dunyoviy adabiyotlar yaratilgan. Sharqiy Turkistonning Turfan qalasida topilgan Moniylar xarakatini aks ettiruvchi xujjatlar ham shu tilda yozilgan. Orta fors tilini kopincha pahlaviy tili deb bazi adabiyotlarda beriladiki, bu xatodir. Parfyan tili. er.avvalgi I minginchi yilning oxirlarida va eramizning I minginchi yillarining boshlarida Orta Osiyo va Xurosonda yashagan qabila xalqlarning tilidir. Bu tildagi sozlarning ayrimlari hozirgi arman tilida uchraydi. Parfyan tilidagi yozuvlarning kopchiligi toshga yozilgan. Sogd tili. Zarafshon daryosi vohasida yashovchi sugdiyon xalqlari tili bolib, ular VIII asrga oiddir. Sugd tiliga oid materiallar Tojikistonning Panjikent va Zahmatobod tumanlarida olib borilgan qazish ishlarida koplab topilgan. Sogd tilida zarb etilgan tangalar sharqiy Turkistonda topilgan. Xorazm tili. Amudaryoning quyi oqimidagi pasttekistlikda yashagan xalqning tili. Xorazm tili haqida malumotlar juda kam, faqat arabiy manbalarda Xorazm tilida qollanilgan sozlar va iboralar uchrab turadi. (VIII-XIV asr) Xorazm tilida yozilgan koplab epigrafik yodgorliklar qadimgi Xorazm tuprogini qazish ishlari olib borilganda topilgan. Sak (xoton) tili. Eramizning I minginchi yillariga oid sharqiy Turkiston hududida, asosan Xotonda, topilgan buddiy dini asosida yozilgan diniy va dunyoviy adabiyotlar va xujjatlar tiliga aytiladi. Baqtriya tili. Amudaryoning yuqori oqimi shimoldagi hisor tizmalari va janubda hinduqush toglari orasida yashagan qadimgi baqtriya xalqlarining tili. Fors tilidagi adabiyotlarda tohar deb ham nomlanadi. hozirgi Baqtriya tilida yozilgan matnlar (XX asrning 50-yillari) Shimoliy Afgonistonda (Sorx Kotol) topilgan. Ularning biri nisbatan katta, ikkinchisi esa yozuv parchalaridan iboratdir. Bu xristian dinining boshlanishi davrida yozilgan bolib, yunon alifbosining ozgargan variantida yozilgan. Alan tili. Orta asrlarda janubiy Rusiya va shimoliy Kavkazning chol zonalarida joylashgan alan qabilalarining tili. Orta asr olimlarining asarlarida alan tilidagi bazi sozlar va iboralar uchrab turadi. Hozirgi zamon eroniy tillar Hozirgi zamon eroniy tillar oilasiga tojik, fors, afgon, osetin, kurd, baluj kabi kop sonli xalqlar bilan birga nufuzi kichik parachi, ormuri, munjon, tat, talish, yagnob va pamir tillaridan shugnon, ravshan, yazgulom, vaxan, ishkashim kabi tillar hamda Erondagi lur, baxtiyor, mazandaron, kumzori va kaspiyboyi shevalari kiradi. Bu tillar va shevalar haqida keyingi boblarda alohida toxtalamiz. Eron tilshunosligida tarixiy-qiyosiy uslub (metod) Eron tilshunosligining asosiy uslubi bu tarixiy qiyosiy uslubdir. Bu uslubning asosiy vazifasi til yoki tillarning tarixini tiklashdir. Bunda organilayotgan til yoki tillar guruhini qarindosh tillar bilan qiyoslash asosiy vosita bolib xizmat qiladi. Eng qadimgi eroniy tillarning yodgorligi bolmish Avesto, Ahamoniylar davrining mahsuli mixxat yozuvlarini deshifrofka qilish, orta fors, Sogd, parfyan, xorazm tillarini organishda bu uslubning ahamiyati juda katta boldi. Shu uslubni qollash natijasida osetin, afgon, pamir, skif va boshqa tillarning eroniy tillar guruhiga taaluqli ekanligi aniqlandi va eroniy tillar ortasidagi munosabatlar hamda ularning taraqqiyotini ichki qonunlari ochib berildi. Tayanch iboralar Olik tillar, tirik (jonli) tillar, qadimgi eroniy tillar, orta eroniy tillar, eramizdan avvalgi, milodgacha bolgan davr, tarixiy qiyosiy uslub. Savollar Tillar oilasi haqida nimani bilasiz? Eroniy tillar oilasiga kiruvchi qadimgi va orta eroniy til davriga oid tillar haqida qaysi kitoblarda malumotlar bor? III. MAVZU ISH REJASI: Eroniy tillarning mustaqil guruhga ajralishi. Eroniy tillar tarixining davrlanishi. Orta Osiyoning oriyzabon qabilalari. Umumoriyzabon qabila jamoasining parchalanishi. Eroniy tillar guruhining ajralishi. Eroniy tillarning mustaqil guruhga ajratilishi. Eroniy tillarning tarixiy davrlanishi Orta Osiyo va unga chegaradosh viloyatlarda qadim-qadimdan eroniyzabon xalqlar yashashgan. Orta Osiyo va unga qoshni Afgoniston ham Eron hududlari, ayniqsa, bu maydonlardagi daryo vohalari, tog yonbagirlari aholi yashashi uchun juda qulay bolgan. Ozbekistonning janubiy hududidagi Teshik Tosh gorida (Boysun togi) topilgan eng qadimgi (eramizdan av. 100-40 ming yillar) oid qabr yoki Xorazm vohasidagi arxeologik qazilmalar (kelt-minor madaniyati) yoki Amudaryo yoqasidagi qamish va daraxtlardan qurilgan uylar buning yaqqol misolidir. Bu yerlarda yashagan xalq qaysi tilda gapirishgani fanga malum emas, lekin bu yerli aholining iqtisodiy-madaniy hayotini aks ettiruvchi lavhadir. Orta Osiyoning oriyzabon qabilalari Eramizdan avvalgi III-II minginchi yillargacha Orta Osiyo hududining eng qadimgi qismlarini tahlili shuni korsatadiki, Veda va Avestoni yaratgan hindiy zabon va eroniyzabon xalqlar birgalikda bir hududda yashashgan va bir-biriga yaqin qarindosh oriyzabon shevalarida sozlashishgan. Buni shundan korish mumkinki, ikkala epik kitoblarning mazmuni ham umumiydir. Diniy mafkura ham umumiy etnik nom (av. Arua, ved.arua) ham umumiydir. Xatto xudolarning nomi ham bir-biriga oxshash. M.Avestoda shoh Ilma va uning ogli Vivaxvantni veda qaxramoni shoh Yama va uning ogli Vivasvant bilan taqqoslash ham bunga kifoya qiladi. Bunday oxshashliklarni koplab keltirish mumkin. Eng asosiysi, Avesta tili va Veda tili (veda sanskrit) ozining grammatik va fonetik tuzilishi, soz yasalishi va siktaksisi boyicha bir-biriga juda yaqindir. Yuqoridagi zikr etilgan omillar Avesta va Vedani yaratgan tillar bir umumiy til oriy til negiziga olib keladi. Fan yuqoridagilarga asoslanib shunday xulosaga keladiki, qadim zamonlarda hindiy zabon va eroniy zabon xalqlar oriy tilining shevalarida gapirishgan lekin, fanni ikki savol qiziqtiradi: Oriyzabon xalqlar hindiy va eroniy zabon guruhlarga ajralguncha qaysi hududda yashashgan? Qaysi davrda oriyzabon xalqlarni qabila jamoasi umumiy qabila jamoadan ajrala boshlagan? Umumiy oriyzabon qabila jamoasining parchalanishi. Eroniy tillar guruhining (oilasi) ajralishi Umumjamoa oriy qabilasi davri juda qadim-qadimgi zamonga borib taqaladi. Osha davrga oid yozma yodgorliklar yoq. Buni keyinroq vujudga kelgan yodgorliklar va tarixiy-madaniy guvohliklar asosida organish mumkin. Tarixan (Inda) Hind vohasida yashagan va hindiy tillar va shevalarda gapirishgan qabilalar hamda eroniy tillar va shevalarda gapirishib, Eron yassitogliklari va Orta Osiyoda yashagan qabilalar va xalqlar aslan tub aholi bolishmagan. Bu tillarda sozlashuvchi qabila va xalqlarning hammasi biz yuqorida nomlarini keltirgan yurtlarga kelgindilardir. Buning isboti shuki, Veda matnlarida oriyzabon (hindiyzabon) qabilalarning hind vodiysi tomon yurishi va er.av. III-II minginchi yillarda yuqori madaniyatni yaratgan otroq tub aholi bilan kurashganlari aks ettirilgan. Xuddi shunday xolatni Eron yassitogliklarida (ayniqsa uning garbiy qismlarida) yashagan qabilalar eroniy tillar va uning shevalarida gapirishmagan tub aholini tashkil qilgan, yani tor manoda oriy tili guruhiga, kengroq aytganda, hindevropa tillariga taaluqli bolmagan. Oriy shevalarida gapirishgan qabilalarning ona yurti Orta Osiyo va unga yondosh hududlar bolgan. Bu fikrning dalili bolib Avesto kitobi ham xizmat qiladi. Chunki Avesto mualliflariga Orta Osiyoning topografiya va toponomikasi yaxshi malum bolgan. Ikkinchidan hindshunoslarning fikricha Rigvedi hind vodiysida tola yaratilgan bolib u er.av. II minginchi yillarning ortalariga mos keladi. Bundan shunday xulosa kelib chiqadiki, umumoriyzabon qabilalarining davri er.av. III minginchi yillarning oxiri va II minginchi yillarning boshlariga togri keladi. Keyinroq kochmanchi holatda yashovchi oriyzabon xalqlar turli siyosiy-iqtisodiy sabablarga kora ikki yonalishda Orta Osiyodan boshqa yurtlarga kochib ketganlar. 1. Sharqiy yonalish: III ming yillikning oxiri va II ming yillikning boshlarida kochmanchi oriyzabon qabilalarining bir qismi ona yurti Orta Osiyoni tark etib, Afgoniston orqali Panjob va Ganga vodiysining yuqori qismlariga kochib ketishgan. 2. Garbiy yonalish: Xuddi shu davrda oriyzabon qabilalarning bir qismi kichik Osiyo va Mesopatamiya vohalariga kochib ketishi kuzatilgan. Shunday katta territoriyaga joylashgan oriyzabon qabilalarning tillari malum darajada ozgargan. Shevalarda ham katta ozgarishlar roy bergan. Bu esa umumoriy jamoa tilining bolinib ketishiga olib kelgan. Bu yerda shuni takidlash lozimki, 70-80-yillarda hind-evropa tillarining paydo bolishi va uning manbai togrisida Amerika va Garbiy Yevropa olimlarining qarashlari boyicha qator maqola va monografiyalari chop etila boshlandi. Bulardan Moskva-Tbilisi shaharlarida nashr qilingan T.V.Gamkrelidze va V.V.Ivanovlarning (Indoyevroneyskiy yazik i indoyevropeysi I-II jild, Tbilisi 1984) nomli ikki jildlik ilmiy asarlari alohida diqqatga sazovordir. Mualliflarning fikricha, Hind-Yevropa tillarida gapirishgan qabilalar er.av. VIII-VII mingyilliklarda Mesopatamiya va Yaqin Sharq hududida yashagan va ular ham ikki yonalishda hijrat qilganlar: 1. Janubiy Sharqiy yonalish: Er.av. III-II minginchi yillarda turli shevalarda sozlashuvchi qabilalarning bir guruhi Yaqin Sharq hududidan janubiy Kavkaz va Shimoliy Eron orqali Afgoniston, Orta Osiyo va Hindiston tomon xijrat qilganlar va keyinchalik yerlik tub aholi bilan yonma-yon yashay boshlaganlar. 2. Kichik Osiyo, Shimoliy Qora dengiz yonalishi. Boshqa guruh qabilalari (Shumerlar bilan birga) Kichik Osiyoga otib, undan Qora dengiz, Azov dengizi, Ural daryosi orqali Xorazm vohasigacha yetib borganlar. I.M.Oranskiyning Vvedenie v iranskuyu filologiyu kitobiga asoslangan holda shuni aytish joizki, Orta Osiyo hududidan chiqib ketgan oriyzabon qabilalar hindiy tillari guruhi va eroniy tillar guruhiga ajralib, mustaqil rivojlanish yoliga kirganlar. Tayanch iboralar Eroniyzabon xalqlar, oriyzabon qabilalar, umumoriyzabon qabilalar, hindiyzabon xalqlar kochmanchi xalqlar, otroq xalqlar, tub yerli aholi. Savollar Eroniy tillarning davriy bolinishini qanday tushunasiz? Oriyzabon qabilalarning joylashish orni haqida olimlar ortasida qanday turli qarashlar mavjud? IV. MAVZU ISH REJASI: Eroniy tillar tarixining davriy bolinishi. Eroniy tillarning umumoriy tillardan ajralib chiqishi. Eroniyzabon qabilalar va eng qadimgi xalqlar (asosiy manbalar). Eroniy tillar tarixining davriy bolinishi Eroniy tillarning umumoriy tillaridan ajralib chiqishi Eroniy tillarning oriy umumjamoa tillaridan ajralishi (taxminan er.av. II minginchi yillarning boshlanishi) eroniy tillar oilasi tarixining davriylashiga asos boladi. Fanda Eroniy tillar tarixini shartli ravishda uch davrga ajratish qabul qilingan. Qadimgi eroniy tillar davri (er.av. II minginchi yillarning boshlanishi va er.av. IV-III asrlargacha). Orta eroniy tillar davri (er.av. IV-III asrlardan to eramizning VIII-IX asrlarigacha). Yangi eroniy tillar davri (eramizning VIII-IX asrlaridan to shu kunlargacha). Yuqorida aytganimizdek, tillarni davrlash bu shartli holatdir chunki til juda asta-sekin rivojlanadi. Jamoaning keskin ozgarishi bilan tildagi ozgarishlar bir-biriga mos kelmaydi. Shuning uchun davrlar ortasida keskin chegara tortish mumkin emas. Til tarixini davrlash esa yiGilgan koplab materiallarni klassifikatsiyalash va ularni sistemalashga imkon beradi. Til tarixini yaratishda asosiy material bolib, yozma yodgorliklar xizmat qiladi, chunki bunda tilning grammatik strukturasi, lugat tarkibi va shu organilayotgan davrga oid tilning fonetikasi mujassamlashgan boladi. Goho organilayotgan tilning ozida yozma yodgorliklar qolmay, bir necha asr keyinroq boshqa tilda yozilgan yozma yodgorliklardan mazkur tilning grammatik strukturasi, lugat tarkibi va fonetikasi haqida malumotlar topamiz. Masalan: Xorazm tili orta eroniy til davriga xos bolsa ham, undan yozma yodgorlik qolmagani uchun (hozirgi) yangi eroniy tillardan, yoki arab manbalaridan malumotlar olamiz (XII-XIII asrlar). QADIMGI ERONIY TILLAR DAVRI (er.av. II minginchi yillarning boshlanishi er.av. IV-III asrlar) Eroniyzabon qabilalar va eng qadimgi xalqlar (asosiy manbalar) Qadim zamonlarda qadimgi forsiyzabon qabila va elatlar yashagan tarixiy va tarixiy-madaniy hayotni organishdagi asosiy manba bolib, Avesto va qadimgi mixxat yozuvlari xizmat qiladi. Eroniyzabon yodgorliklarni va osha davr tarixiy hayotini organishda va yoritishda qadimgi Sharq va Orta yer dengizi atrofida yashagan boshqa xalqlarning yozma manbalari ham qol keladi. Mixxat yozuvidan foydalangan tillardagi manbalar eronzabon xalqlar tomonidan egallangan hududlar haqidagi malumotlar ikki daryo oraliGidagi shumer va akkad (vavilion va assuriy shevalari bilan) tillaridagi yodgorliklarda birinchi bor aks etgan. Eron yassi togliklarining garbiy qismlari haqidagi ozgina malumot er.av. III minginchi yillarning tarixi va II minginchi yillarning boshlariga oid eski akkad va shumer tillaridagi manbalarda uchraydi. Bibliya (Injil) Middiy va Pors podshohliklarining tashkil topishi va ularning xarbiy yurishlari skif qabilalarining bostirib kelishlari bilan bogliq malumotlar qadimgi juhudlarning yozma adabiy yodgorligi Bibliyada uchratish mumkin. Eroniy qabilalar va elatlarning tarixini yoritishda paygambarlarning diniy siyosiy vazifalari: Naum (er.av. VII asr oxiri), Ieremin (er.av. VI asr boshi), Ezra va Nexemin (er.av. V asr) va boshqalar katta axamiyatga ega. Boshqa bazibir malumotlar diniy kitoblar, jumladan Podshohlik kitobi (kniga sarstv) da uchraydi. Yunon manbalari Qadimgi yunon mualliflarining Eron, uning tarixi va aholisi bilan qiziqishi er.av. V asrlarda yunon-fors urushi va Iskandar Zulqarnaynning (Makedonskiy) sharqqa yurishi bilan bogliqdir. Qadimgi fors mixxat yozuvlarini deshifrovka qilgunga qadar yunon mualliflarining bayozlari qadimgi eroniyzabon qabila va elatlarning tarixi va tarixiy madaniy hayotlarini aks ettiruvchi asosiy manba bolib xizmat qildi va hozirgi kunga qadar ham oz ahamiyatini yoqotgan emas. Ayniqsa, Geredotning (er.av. 425-yilda vafot etgan) Tarix kitobi juda ahamiyatlidir. Kitobdagi Midiy podshohlarining forslar davlati boshliqlari va Ahamoniylar sulolasi tarixi haqidagi malumotlar bevosita midiy va fors qabilalarining mashhur uruglari namoyandalari bergan malumotlar asosida yozilgan. Ayniqsa, Geredotning skiflar haqidagi malumoti juda muhimdir. Yana Ktesiya (er.av. V asr oxiri IV boshlari) va Ksenofont (er.av. 430-yilda tugilgan)larning shaxsiy kuzatuvlari ham katta axamiyatga ega. Ktesiyaning Persica asaridan bazi parchalar keyingi mualliflar asarida saqlanib qolgan. Yunon mualliflariga va mixxat yozuvchilarida Orta Osiyo va Sharqiy Eron hududi va uning aholisi haqida hech qanday malumot bolmagan. Qadimgi Misr hududidan topilgan manbalar Er.av. 525-yilda Misr maydoni ahamoniylar tomonidan bosib olingan. Fors podshohlarining tashqi siyosatiga bogliq Misr yozuvlarida bu haqda aytiladi. Bundan tashqari Misr maydonidagi mefantil xarbiy qorgonidagi qazish ishlari olib boilmoqda Ahamoniylar hukumronlik qilgan davrni yorituvchi oromiy xujjatlari ham katta ahamiyatga ega. Tayanch iboralar Umumoriy til eramizdan avvalgi, miloddan avval, qadimgi eroniy tillar davri, orta eroniy tillar davri, yangi eroniy tillar davri, Ahamoniylar sulolasi. Savollar Orta Osiyoda yashagan tub aholi kimlar bolgan ? Eroniy zabon xalqlarning hijrati qaysi yonalishlarda borgan ? Qaysi manbalarda eng qadimgi eroniyzabon xalqlar haqida malumot beriladi? V. MAVZU ISH REJASI: Qadimgi eroniy til davrida eroniyzabon qabila va elatlarning joylashishi. Eroniyzabon qabila va elatlarning Eron yassi togligining garbiy qismiga tarqalishi. Midiylar. Fors qabilalari va Ahamoniylar davlati. Sak (skif) qabilalari. QADIMGI ERONIY TIL DAVRIDA ERONIYZABON QABILA VA ELATLARNING JOYLASHISHI Orta Osiyo va unga yondosh viloyatlarning eroniyzabon qabila va elatlari Qadimgi eroniy til davri eroniyzabon xalqlarning taxminan 2000 (ikki) ming yillik tarixini oz ichiga oladi. Bu davrning boshlanishida oriy qabilasidan ajrab chiqqan eroniyzabon qabilalar Orta Osiyo, Xuroson va unga yondosh viloyatlarda yashashardi (Xuroson XVAR-AS kun chiqar sharq, tarixda Xuroson nomi bilan shimoldan Amudaryo va janubdan Hindqush toglari va Dashti-Kabir chollari orasidagi maydon nazarda tutilgan). Ularning hayoti va sharoiti haqida axborot beruvchi birinchi manba Avestodir. Avesto qadimgi eroniy tillarning eng qadimgi yodgorligi bolib, u bir paytda eroniy zabon xalqlarining, yozma adabiy ijodidir. Avestoning Videvdat qismida eroniyzabon qabila va elatlarning joylashishi haqida malumotlar uchratamiz. Vivedat qismining mualliflariga Orta Osiyo va unga qoshni viloyatlarning eng katta vohalari malum bolgan: Gava-sogdiyona Zarafshon daryosi vohasida marva (yunoncha Margiyon, Murgob daryosi vohasida Mavr vohasi oazis, hozirgi Mariy viloyati) vaxdi (yunon. Vaqtriya, Amudaryoning yuqori va orta oqimi, Shimoliy Afgoniston va Orta Osiyoning janubiy-sharqiy qismi) haraiva (areia, Xarirud daryosi boylari, Shimoliy Afgonistonning Hirot shahri atroflari) Xvarizm xvarizem Xorazm. Eron yassitogligining garbiy qismi (farsa viloyati parsa qadimgi fors yozuvlarida) Avestoda umuman tilga olinmaydi. Eroniyzabon qabila va elatlarning Eron yassi togligining garbiy qismiga tarqalishi Er.avv. I minginchi yillarning boshlaridan boshlab katta-katta eroniyzabon qabilalarning Eronning garbiy qismlariga kochishi kuzatiladi. Mesopatamiya va unga yondosh hududlarda qadimgi vaqtlarda hind-evropa tillar oilasiga kirmaydigan tillarda gapirishuvchi qabila va elatlar yashashardi. Bunga sabab otashparastlik dinining asoschisi Sipiytmon Zardosht Xorazmlik bolib u yakkaxudolikni yani zardushtiylik talimotini keng targib qila boshlaydi. Boshliq, urug va qabila boshliqlari, kop xudolikka siginishni targib qiladigan qoxinlar qarshiligiga duch kelgan Zardosht ozi tugilib osgan Xorazmni tark etib, ozining yaqin maslakdoshlari bilan Eronning sharqiy viloyatlariga ketishga majbur boladi. Zardoshtning diniy talimoti Eron shohi Kavi Vishtaspga maqul boladi va uni davlat dini sifatida ezozlashga farmon chiqaradi. Eronning barcha hududlarida keyinchalik Afgoniston va Orta Osiyoda otashkadalar-ibodatxonalar quriladi. Ammo Sipiytmon Zardosht 77 yoshida Balx shahridagi ibodatxonada goyaviy dushmanlaridan biri Bratarvaxsh tomonidan zaharli xanjar sanchib oldiriladi. Qorun va Kerxda (hozirgi Xuzisbon poytaxti Suza shahri) Elam davlati hukumronlik qilgan bolib, uerda rasmiy til elam tili bolgan. Garbiy Eronning togli rayonlarida kassib va luloboy togli qabilalari yashashgan. Ularning tillari elam tiliga yaqin bolib, balkim qarindosh til bolgandir. Kaspiy dengizining janubiy-garb tomonlarida qadimgi yunon mualliflariga malum kaspiy va mainyat qabilalari yashashgan. Bu qabilalarning tili va uning qaysi guruhga qarashli ekanligi haqida hozircha biror hukum chiqarish qiyin. Shunday qilib, er.avv. I minginchi yillarda Eron yassi togliklariga kelib joylashgan va u yerga oz nomini bergan eroniyzabon qabilalar yerli tub aholi bolishmagan. Eron sozi orta eron tilida etnik nom aruaning roditelniy padej, koplik shakldagi korinishidir. Qadimgi Eron aruanam xsadram (oriylar podshohligi), Orta Eron Eran sahr (Eron podshohligi). Birinchi marta bu termin yunon tarixchisi Eramosfenning kuzatuvchi daftarida ariane shaklida uchraydi. Haqiqatan Mesopotomiyada eroniyzabon qabilalarning tasir kuchi katta bolib, assuriy podshohlarining yozuvlarida eroniyzabon qabila va ularning boshliqlarining nomlari, oz qol ostiga birlashtirilgan podshohlarning nomlari zabt etilgan. Midiy (Midiyonlar) Assuri podshohi Shulmanu ashsharidu III ning yozuvlarida birinchi marta (er.avv. 835-y.). Midiy tadai qabilasi eslatib otiladi. Bu qabilalar er.avv. VIII-VI asrlarda Eronning shimoliy garbiy qismida quldorlik davlatini tuzganlar. Bu davlatning poytaxti qadimgi fors tilida hamgmatana ham gmata hozirgi Hamadon shahridir. Ular bu mamlakatga oz nomlarini mada berdilar. Madiyon nomi Quronda ham uchraydi. Midiy tilida yozma yodgorliklar yoq. Lekin saqlangan manbalarda midiy tilining eroniy tillar guruhiga mansubligi haqida malumotlar bor. Geredot 6 ta midiy qabilalarining nomini keltiradi. Shuningdek bir necha midiy sozlarni ham keltiradiki, bular midiy tilining eroniy tillar guruhiga tegishli ekanligini tasdiqlaydi. Masalan: aruazantie oriy qabilasi, midiy spaka avesto span qadimgi fors tilida saka, hozirgi tojik tilida sag hozirgi fors tilida sag it, kuchuk. Midiy qabilalari qadimgi sharqda muhim rol oynashgan Midiy podshohligining tasiri Eron yassi togligining kattagina qismini hamda Kichik Osiyogacha bolgan (Kappadokiya) Galis hozirgi Qizil irmoq daryosigacha bolgan hududni oz ichiga olganki, mazkur daryo Qora dengizga qoyilgan. Fors qabilalari va ahamoniylar davlati Qadimgi Sharq tarixida yana bir eroniyzabon qabilalaridan biri fors qabilasi katta rol oynadi (qadimgi fors parsa). Bu termin assuriy yozuvlarida er.avv. IX asrlarda, yani midiyonlar haqida birinchi malumot paydo bolgan paytda parsua shaklida uchragan. Bu davrda fors qabilalari hali kuchga ega emasdi. Bir necha asr keyinroq fors qabilalari fors qoltigini janubiy-garbiy qismiga kelib joylashadi va shu hududga qabila nomi Parsa (parsa qadimgi yunon Peraus Persida, arablashgan shakli Fars, Farsistan) beriladi. Er.avv. 593-yilda birlashgan fors qabilalari hukmron Midiy davlatiga qarshi qozgolon kotarib, midiylar davlatini agdarishadi va mustaqil Ahamoniylar davlatini qurishadi. (er.avv. 550-yil) Ahamoniylar davlati juda katta hudud Orta Osiyo va Armanistondan boshlab to janubda Habashistongacha, Egey dengizi qirgoqlaridan to sharqda Inda havzasigacha bolgan joylarni oz tassarrufiga oldi. Fors qabilalari ham ozlarini oriy qabilasiga mansub hisoblardilar. Masalan: Doro I oz yozuvida shunday yozdirgan: Man, Doro, ulug podshoh, shoxlarning shohi... Vishtasp ogli, Ahamoniy, fors, fors ogli, oriy, zotidan (Dar, NR, 8-15-betlar) arua sozi fors dohiylarining ismi oldidan ham qoyilib talaffuz qilingan. Masalan: Doro I ning bobosining nomi Ariuaramna bolgan. Sak (skif) qabilalari Er.avv. I minginchi yillarda Orta Osiyoning shimoliy hududlarida yashagan kochmanchi qabilalarni saklar deb atashgan. Ular ham eroniyzabon qabilalardan bolib, qadimgi fors yozuvlarida ularning bir necha qabila nomlari keltirilgan Saka tigraxauda uchli popoqli saklar, ular Sirdaryo vohasidan shimolga kochib borgan qabilalardir; Saka haumavarga Murgob daryosi atrofida yashagan saklar; Saka tuaiu para sugdaw Sogdlarning orqa tomonidagi saklar; Saka tuaiu paradraua dengiz ortidagi saklar. Bu yerda qaysi dengiz nazarda tutilgani nomalum. Agar Orol dengizi nazarda tutilgan bolsa unda ular Saklar, agar qora dengiz nazarda tutilgan bolsalar unda ular skiflardir. Orta Osiyoning garbiy qismidan to Qora dengizning shimoliy hududlarigacha bolgan maydonda yashagan kochmanchi qabilalar haqida yunon va lotin yozuvlarida koplab malumotlar uchraydi. Yunonlar bu qabilalarni skiflar va sarmatlar deb atashgan. Skiflar Bosfor bogozi orqali Dunay daryosiga chiqqan Doro I askarlari bilan urushishgan va uni chekinishga majbur qilishgan (Geredot. Tarix). Keyinroq antik mualliflar Strabon (eramizning boshlari) va Arian (er.avv. II asr) hozirgi Turkmaniston hududida yashagan saklar, hamda ulardan uzoqroqda yashagan massagetlar haqida malumot beradilar. Ular massagetlarni Kaspiy dengizining sharqida saklardan sal chetroqda va katta tekislikda yashashganini xabar qilishadi. Massaget termini sak qabilalarining uyushmasi, yani katta, ulug saklar manosini ifodalaydi. Hind va Xitoy manbalarida sak qabilalari Orta Osiyoning sharqiy qismi va Xitoy Turkistonida yashashgani haqida malumotlar bor. Skif tili haqida aniq malumotlar yoq. Lekin yunon Qora va Azov dengizlari atrofida topilgan yozuvlarda bir necha skif sozlari uchraydi. Bu sozlar skif sarmat qabilalari va kishi nomlari. Skiflar ham ozlarini oriy qabilasiga mansub, deb bilardilar va eroniy tillarning shevalaridan birida sozlashardilar. Skif sarmat qabilalarining nomlarini qiyoslang: arii, alan, alani, skif qabilalari boshliqlari nomlari: ariantas, ariapetses, ariasamnes va h.k. Shunday qilib, eroniyzabon qabila va elatlar xorazmiylar, sogdlar, sak (skif)lar midionlar, forslar va boshqalar qadimgi eroniy tili davrining vakili bolib, ular garbdan Dunay daryosi va shimoliy Qora dengiz sharqdan Fargona vodiysi va sharqiy Turkistongacha, shimoldan Sirdaryo boylaridan janubda fors qoltigigacha bolgan hududda joylashgan edilar Tayanch iboralar Xuroson viloyati, Dashti-Kabir chollari, muqaddas Videvdat, otashkada Spiytmon Zardosht, Xorazm vohasi podshoh Shulmanuasharidu III ning yozuvlari Parsa qabilasi, Ahamoniylar podshohi Doro I Sak qabilalari Savollar Eroniyzabon xalqlar oriyzabon xalqlardan ajralib chiqqach,dastlab qaerlarda yashagan? Eroniyzabon xalqlarning yashash joylari haqida qaysi kitoblarda malumotlar bor? Sak va Midiy xalqlarining yashagan joylari haqida malumotlar qaysi manbalarda mavjud? VI. MAVZU ISH REJASI: Qadimgi eroniy til davrining yozma yodgorliklari. Avesto. Avestoning kashf qilinishi va organilishi. Avesto matnlarining shakllanishi va yozilishi. Ozbekistonda Avestoning organilishi. Avestoning tarkibi va mazmuni. Avesto tili. Qadimgi eroniy til davrining yozma yodgorliklari A V E S T O Avesto eroniy tillarning eng qadimgi va eng muhim yodgorligidir. Arablar kelguncha Eronda rasmiy davlat dini otashparastlikning matnlari jamlangan Muqaddas kitobdir. Islom dini Eronga va Orta Osiyoga kirib kelgach, koplab otashparastlar Hindistonga qochib ketganlar. Ular, asosan Bombey, Kalkutta shaharlari atrofiga va mamlakatning sharqiy qismlari Seyiston, Kermon, Mekron viloyatlariga borib joylashganlar. Hozirgi vaqtlarda Hindistonda otashparastlarni parslar deb atashadi va ularning soni taxminan 150000 kishiga yetadi. Ularning aksariyati hind tili gujeratini ogzaki va adabiy til sifatida qabul qilganlar. XV asrda parslarning muqaddas kitoblari gujeratiga tarjima qilingan. Eronda, ular asosan, Yazd va Kermon shaharlarida, qisman guruh-guruh bolib Tehron, Shiroz va Mekron shaharlarida yashaydilar taxminan ularning soni 20000 kishiga yetadi. Otashparastliklarni Eronda gebrlar deb atashadi. Avestoning kashf qilinishi va organilishi Qadimgi Eronda muqaddas kitob Avesto mavjudligi haqidagi malumotlar qadimgi yunon suriya, armen, arab mualliflarining asarlarida qayd qilingan. Avesto haqida eroniyzabon xalqlarning ogzaki ijodida va X-XI asrlarda ijod qilgan Firdousiyning Shohnoma asarida eslab otilgan. Lekin, fanga Avestoning ayrim parchalarini aks ettirgan qolyozmalar XVII-XVIII asrlarda malum boldi. Notanish tilda yozilgan bu qolyozmalarga XVIII asrgacha hech kimning tishi otmagan. XVIII asrning ikkinchi yarmida yosh fransuz Anketil Dyuperron (1731-1805-y.) 1754-yilda Oksfordda saqlangan Avestoning bir necha varagi bilan tanishgach, Hindistonga borishga jazm qildi va u yerda 1755-1761-yillarda kop qiyinchiliklarni boshdan kechirib, Avestoni organishga muvafaq boldi. U yerda Anketil Dyuperron qadimgi muqaddas matnlarni oqishga organdi va ozi bilan bir qancha qolyozmalarni Parijga olib qaytdi. Olib kelingan qolyozmalarni obdon organib, Avestoni tarjima qildi va uni fransuz tilida izohlar berib Zend Avesto nomi bilan nashr ettirdi. Shunday qilib ikki asrdan ortiqroq davrda ilmiy davrgacha qadimgi eron qolyozma boyligi kirib keldiki, u hammaning etiborini oziga jalb qilib kelmoqda. Er.avv. II minginchi yilgacha Orta Osiyo va unga qoshni hududlarda yashagan xalqlarning tarixiy va madaniy hayoti haqidagi malumotlar shu qimmatli yodgorlik Avestoda oz aksini topgan. Lekin Anketil Dyunerron yetarli darajada filologik tajribaga ega bolmagani uchun uning tarjimalarida bir qator noaniqliklar va xatolar roy beradiki, ularni tuzatish uchun koplab olimlar turli izohlar bera boshladilar. Xatto bazilar matnlarning haqiqiy ekanligiga shubha ham bildirdilar. Masalan, Zand sozining ozi Bilim, talim, qonun manolarida orta fors tilidagi Avestoning versiyalarini emas, balki asosiy Avesto matnlarini belgilash uchun ham ishlatilgan (Bu haqda nemis olimi J.C.Tavadianing asarlariga murojat qiling). Yana shuni unutmaslik kerakki, zand termini Avestoning orta fors tiliga qilingan tarjima matni manosida ham qollanilgan. 1826-yilda daniyalik tilshunos Rasmus Kristian Rosk (1787-1832) qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning asoschilaridan biri Avesto tilini qadimiyligini asoslab, uning Hindistonning qadimiy tili sanskrit bilan qarindosh ekanligini asoslab berdi (Oranskiy EFK 70 bet). XIX asrning I va II yarimlarida Avestoning ayrim parchalarini tarjima qilish va grammatik tizimlarini ayrim xususiyatlarini organish boyicha bir qator ilmiy ishlar qilindi. Avesto matnlarining shakllanishi va yozilishi Biz yuqorida bazi joylarda takidlab otganimizdek Avestoning qismlari turli davrda turli mualliflar tomonidan Orta Osiyo hududida yaratilgan. Avestoning Orta Osiyo olimlari tomonidan organilishi X-XI asrlarda Abu Rayhon Beruniyning Avesto bilan bogliq tadqiqotlaridirki, u alohida qiymatga ega. Zero Beruniy Avestoni chuqur bilgan holda oz zamonida otmishdan unga yetib kelgan xronologik, etnografik, tarixiy malumotlarni tahlil qiladi. Shu munosabat bilan biz Beruniyning ilk ozbek avestoshunosi deb atashimiz mumkin. Orta asrlarda Orta Osiyoda islom dini mavqeining kuchayishi munosabati bilan Avestoga nisbatan mahsus qiziqishlar kuzatilmaydi. Lekin klassik adabiyotda Avesto motivlari u yoki bu tarzda uchrab turadi. Avesto boyicha tadqiqotlar Ozbekistonda XX asrning II yarmidan boshlandi. Bu ishda N.M.Mallaev, A.P.Qayumov singari olimlar xizmatini alohida takidlash lozim. Xususan, Ozbek adabiyoti tarixi nomli kop jildlik akademik va Istoriya uzbekskoy literaturi kitoblarda Avesto haqidagi qismlarda kopgina fikr-mulohazalar bildirildi. Ozbekistonda avestoshunoslik, asosan, istiqlol davrida jiddiy yonalish tusini oldi. Ayniqsa, 1990-yildan boshlab Mirsodiq Ishoqov va Asqar Mahkamovlar tomonidan Avestoning ozbek tiliga tarjimalari turli nashrlarda elon qilina boshlanadiki, bu ilmiy jamoatchilikning etiborini oziga torta boshladi. Bu davrda ozbek olimlarining kopchiligi rus tilida nashr etilgan rus eronshunoslari Ye.E.Bertels, I.S.Oraginskiylarning va bazan esa, manaviy jihatdan biroz eskirgan O.Makavelskiylarning Avesto kitoblaridan foydalanib tayyorlagan maqola va risolalar ham ommaviy nashrlarda elon qilina boshlanadi. Shuningdek, Homidiyning eronlik mashhur avestoshunos olim Pur Dovud tayyorlagan forsiy nashrlardan foydalanib yozgan maqolalari ham gazeta va jurnallarda elon qilina boshlandi. Keyingi paytlarda, Avestoning 2700 yilligiga bagishlab, respublikamizda otkazilayotgan qator tadbirlar ham avestoshunoslikka muhim hissa qoshmoqda. Agar Avestoning birinchi qismi er.avv. II minginchi yillarda yaratilgan deb hisoblasak, u osha davrdagi eroniyzabon qabilalar hayotini yani Orta Osiyo hududida kochmanchi chorvachilik bilan shugullangan chorvadorlarning turmush tarzi, diniy qarashi va mifologiyasini aks ettiradi. Keyinroq yaratilgan Avestoning II qismlari esa paygambar Zardosht (Zaroastra) va uning diniy talimotiga bagishlangan bolib, bu davrda kochmanchi aholini koproq otroq holatga otib, dehqonchilik va chorvachilik bilan shugullangani oz aksini topgan. Yanada keyinroq Ahamoniylar davrida zaraastrizm (otashparastlik) dini Eronda davlat dini darajasiga kotarilib, xukumron dinga aylandi. Tabiiyki, ogzaki nutq tarzida aytib kelingan Avestoning qadimgi gimnlari davr otishi bilan turli ozgarishlarga uchragan, toldirilgan va bazi sodda qismlari tashlab yuborilgan. Bu yerda bir muammo borki u kopchilikni boshini garang qilmoqda. U ham bolsa, Avesto matnlarining qachon, qaerda, qaysi xolatda yozilishidir. Zaroastrizm ananalariga kora Avesto Ahamoniylar davrida 9999 xokiz terisiga tilla harflar bilan yozilib, Taxtijamshidda saqlash uchun qoyilgan, lekin Iskandar Zulqarnayn ularni ozi Eronga bostirib kelganda yondirib yuborishga buyurgan. Bu haqda Tarixi Balamiy da ham aniq malumotlar berilgan. Keyinroq Parfiya shohi Valkash 1 eramizning (51-78-yillarida) davrida matnni tiklash uchun urinishlar bolgan. Avesto osha paytlarda unli tovushlarni ifodalamaydigan oromiy yozuvida yozilgan. Oromiy yozuvi finikiy yozuvining bir varianti bolib, u er.avv. 1X asrdan to er.avv. VIII asrgacha Old Osiyoda keng rivoj topdi. Boshqa somiy tillaridagi kabi oromiy yozuvida ham aksariyat undosh tovushlar berilgan, unlilar esa yozuvda aks ettirilmagan, faqat choziq unli tovushlargina yozuvda ahyon-ahyonda yozilgan xolos. Bu yozuvdan eng qadimgi afsona va maruzalarni diniy vaznlarni yigishda foydalanishdiki, keyinchalik bular Avesto kanon (tekstlariga)lariga kiritildi. Ayniqsa Avesto tarkibini aniqlash va tahrir qilish ishlari Sosoniylar davrida keng avj oldi. Avesto ustida tadqiqotlarning muhim bosqichi uning fonetik, grammatik tarkibini muqaddas matn sifatida saqlash maqsadida yaratilgan mahsus Avesto alifbosining paydo bolishidir. Bu alifboning keng qamrovligi shundaki, uning shartli harf belgilari Avesto tilining murakkab fonetik tuzilishi va turli-tuman fonologik xususiyatlarini toliq hisobga ola bilgan. Aniq fonetik harf belgini uygonligi sababli Avestoning allaqachon unitilgan olik tilini saqlash imkonini yaratgan. Avestoning eng oxirgi mukammal matni taxminan eramizning IV asrida Shopur II (310-379-y.) davrida shakllangan va uning orta fors tiliga tarjimasi eramizning VI asri Xusrav I (531-579-y.) davrida amalga oshirilgan. Avestoning tarkibi va mazmuni Avestoning kononik matnlari haqida bizgacha saqlanib qolgan orta fors tilidagi otashparastlik bayozlari xabar beradi. Oz davrining diniy ensiklopediyasiga aylanib qolgan Denkard kitobida (er. IX asri) islomgacha mavjud bolgan Avestoda 21 kitob borligi haqida malumot beriladi. Har bir kitob nask deb atalib, u Avestoning asosiy matni va unga orta fors tilida yozilgan tafsirlardan iborat bolgan. Denkardda hamma nasklarning mazmuni haqida malumotlar bor. Lekin matnlar bizgacha toliq yetib kelmagan, ularning kopchiligi arablarning bostirib kelishi va islomning tarqalishi natijasida yoq qilib yuborilgan. Bizgacha saqlanib qolgan Avesto matnlarining eng qadimiysi XIII-XIV asrlarga borib tarqaladi. Ular ham asosiy matnni ayrim qismlari yoki parchalaridan iborat bolib, toliq teksti borligi shu paytlargacha fanga malum emas. Turli qolyozmalardan toplangan Avesto matnlarini quyidagi besh qismga ajratish mumkin: Yasna (avesto tilidagi yaz- oqimoq egilmoq manolarida) u 72 bob (ha haiti) xat-gotlardan iborat bolib, ibodat paytida ijro etiladigan matnlar Zarddosht sherlari madhiyalaridir. Yashta (yashtlar) hurmatlash. Yashta Avestoning eng qadimiy qismi hisoblanadi. Mazdaparastlarning Yazdonni madhu tavsif etadigan maxsus ohanglar asosida ijro etiladigan qoshiqlari hamda tabiatning kuchlari quyosh, oy, shamol va boshqa xodisalariga bagishlangan qismi. Visperad (VOIF kitobida 2 bolim) Bu bobda butun borliq yazdonniki ekanligi takidlanadi. Ibodat matnlari, yosinlari beriladi. Visperad (av.vispe ratavs hamma hudolar)ga bagishlangan bolib, taxminiy 24 bobdan iborat va Yasna (hot) qismining davomidir. Vendidod (Videvdat) (avv.vidaeva data devlarga qarshi qonun) Videvdat 22 bobdan iborat bolib, bevosita zardoshtiylik udumlari, marosimlari va ularni otkazish davrida oqiladigan matnlar keng orin olgan bolib, Zardoshtning savoli va Yazdonning javobi tarzida berilgan. Videvdat bu Avestoning birdan bir bizgacha saqlanib qolgan toliq qismidir. Bu qismning orta fors tilidagi tarjimasi yoq. Shuning uchun buni Vendidod-e sode yani tarjima va izohi yoq Vendidod deb atashadi. Avestodan saylanma toplam. Avestodagi kichik qismlar alohida duolardan iborat bolib, uni Xorda Avesto deb ham atashadi. Avestoshunoslarning aniq malumotlariga qaraganda yodgorlikning bizgacha yetib kelgan qismi 8 million 300 ming sozdan iborat. Bu yerda shuni alohida eslatib otish lozimki, Eronda nashr etilgan Avestoning yangi 2 jildlik forsiy nashrining 1-jildi noshir Jalil Dostxohning muqaddimasi, mashhur avestoshunos olim Ibrohim Purdovudning batafsil tadqiqoti, qisqartmalar, korsatkichlardan tashqari Yasna, Yasht, Visparatlardan tashkil topgan. Ikkinchi jild esa Vistparadning davomi, Xorda Avesto, Vendidotlardan iborat. Har ikki jild ham Avesto matnining hozirgi fors tilidagi nasriy tabdilidir. Avesto tili Muqaddas kitob Avestoning tili Eroniyzabon tillar ichida eng qadimiysidir. Uning grammatik tuzilishi juda arxaik bolib, sanskrit tili bilan deyarli barobardur. Avesto tili flektiv til bolib, ot va fel fleksiyasi tizimi juda rivojlangan, ot va fel ozak-negizlarining koplab hillari mavjud, supletiv olmoshlari ham koplab uchraydi. Avesto turli davrlarda va turli hududlarda yozilgani uchun uning tili ham bir xil emas. Unda ikki dialekt borligi kozga tashlanadi. Xot yoki ot dialekti. Kichik Avesto dialekti. Xot dialekti nisbatan arxaikdir. Pars ananalariga kora Zardosht oz vazlarini qadimgi Baktriyada boshlangani uchun Avesto tilini bazi olimlar XIX asrda uni Qadimgi Baqtriya tili deb notogri nomlashgan. Shuningdek bazilar Avesto tilini zend tili deb ham atashgan (Orta fors tilidagi zand sozidan olingan va bu Avestoga izohlardan iborat bolib Sosoniylar davrida orta fors tiliga oiddir). Hozir paytda Avesto tili termini fan olamiga keng tarqalgan. Oquvchilarimizda Avesto tili haqida aniq tasavvur hosil qilish uchun eronlik tilshunos olim Parviz Notel Xonlariyning Zabonshenosi va zabon-e forsi kitobida arab-fors alifbosida berilgan bir baytni quyida keltiramiz: Baga vazraka axuramazda... iya sheyyatum ada marti yahya Hozirgi zamon fors tilida: Axuramazda xudo yi bozurgist ke shodiro baro-yi mardum ofarid Axuramazda shunday katta xudoki odamlarga shodlikni yaratdi. Taqriban 25 asr davomida tilda roy bergan ozgarishlarga etibor bering. baga ado vazrak xudo bozorg katta ulug ofaridan yo xalq kardan yaratmoq shiyatum va marti yaxya shodi va mardum shodlik va xalq Hozirgi fors tilida te tovushi dolga ozgaradi. Baga (Xudo) sozi shuningdek, geografik nomlarda ham uchrab turadi Masalan, Afgonistondagi Boglon va Iroqdagi Bagdod shaharlarining nomlari buning dalilidir. Tayanch iboralar Muqaddas kitob, pars qabilalari, gujarat tili, eroniy gebrlar. Zend Avesto. Savollar Avesto qanday kitob? Avestoning yozma matni qachon paydo bolgan? Avesto qaysi tillarga tarjima qilindi? Ozbekistonda Avesto qachondan boshlab organila boshlandi? Otashparastlikning asl makoni qaerda joylashgan? VII. MAVZU ISH REJASI: Qadimiy (eroniy) fors mixxat yozuvlari. Qadimiy (eroniy) fors mixxat yozuvlarining tili va uslubi (stili). Qadimiy eroniy tillar davrining dialektologik munosabatlari. Qadimiy eroniy tillarning dialektologik tasnifining asoslari. Qadimgi fors mixxat yozuvlari Shiroz shahri yaqinida joylashgan Taxti-Jamshid vayronalarida devorlarga, ustunlarga yozilgan notanish yozuvlar kopchilikning etiborini oziga tortar edi. 1621-yilda italyan sayoxatchisi Petro della Valle Taxti-Jamshiddagi yozuvlarni kopirovka qilib, Yevropaga olib ketdi. Bu xatlarning korinishiga qarab mixxatlar deb atashdi. Fors tilida xahte mixi deb ataladi. X1X asr boshlarigacha mixxat yozuvlarini oqishga kalid topilmagan edi. 1802-yilda Grotefend degan olim mixxatni oqishga birinchi bor muvaffaq boldi. Qadimgi fors mixxatlarining deshifrovka qilish eramizdan avvalgi I minginchi yillarning ortalarida mavjud bolgan Eron va unga qoshni mamlakatlarning tarixini yoritishga xizmat qiladi. Shuningdek, bu tilshunoslar va tarixchi, geograflar uchun taxminan er.avv. III ming yillik voqealikni ochib berdi. Eron va hind-evropa tillarida yozilgan eng qadimgi yodgorliklar bilan fanni boyitdi. Qadimgi fors tilining mixxat yozuvi uslubiy jihatdan sillabiydir. Bu yozuvning alohida belgilari goh unli tovushlarni ( ) goh undosh va unli tovushlarning birikmasini ( ) yoki faqat undosh tovushni ( )ni ifodalagan. Qadimgi fors mixxat matnlarining transkripsiyasi va transliteratsiyasi Tabiiyki boginli mixxat qadimgi fors tilining tovush tizimini togri aks ettira olmasdi. Mixxatda unlilar uchun uchta , , belgi mavjud bolib, u choziq unlilarni qisqa unlilarni ifodalash uchun xizmat qilgan. Agar a-a ortasidagi farq maxsus usullar bilan goho ajratilsa, va y-y lar faqat bir belgi bilan ifodalanadi. Bazi hollarda undoshlardan n va uchun maxsus belgilar ham mavjud emas. Sozlarni transkripsiyasini aniqlash uchun asosiy material sifatida eron hind eron tillaridagi yodgorliklar (Avesto sanekrit, eroniy tillardagi sozlarning keyingi vaqtlardagi shakllari bilan qiyoslash maqul boladi). Qadimgi fors mixxat yozuvlarining tili va uslubi Qadimgi fors mixxat yozuvlarining tili grammatik tizimi va lugat tarkibiga kora Avesto tiliga juda yaqindir. Tosh yozuv tili Avesto tili kabi flektiv xarakterga ega. Ot tizimida uchta grammatik jins (rod) (mujskiy, jenskiy va sredniy) mavjudki ular kishilik qoshimchalari bilan farqlanadi. Turlanish tizimida sakkizta kelishik - (Bosh, qaratqich, jonalish, tushum, orudniy, mestniy otlojitelniy, zvatelniy kelishik)lar borki, ular ham oziga xos qoshimchalar bilan farqlanadi. Otlarda koplik kategoriyasi mavjud (koplik, birlik, ahyonan ikkilik). Olmosh tizimida ham suppletiv shakllar keng tarqalgan. Shuningdek, turli fel ozaklaridan yasalgan fel shakllari shaxs-son, zamon, mayl va nisbatlarga qarab turli qoshimchalar qabul qiladilar. Tosh yozuvlarning lugat fondi uncha boy emas, shuning uchun bular qadimgi fors tili leksikasi haqidagi toliq malumot bera olmaydi. Yozuvlarda somiy va hind-evropa tillaridan qabul qilingan bazi sozlar ham uchrab turadi. Bazi sozlarning fonetik xususiyatlariga qarab, ularni midiy tilidan qabul qilingan sozlar degan xulosa ham chiqarish mumkin. Bu esa midiy tili va ayniqsa, uning rasmiy terminologiyasi Ahamoniylar yozuviga katta tasiri borligini korish mumkin. Yozuv tili sodda, hashamatli boyoqlarga boyalmagan, xudolarga murojaat, hamdu-sanolar deyarli hamma yozuvlarda bir xil. Bazi olimlar yozuv xususiyatlarini organib, uning tili tarixiy, davomli adabiy ananaga ega emas degan xulosaga kelganlar (I.M.Dyakonov, Istoriya Indii. M-l., 1956, 369-b.) Shunday qilib bu yozuvlar tilini qadimgi fors tili deb atashimizga dalillar yetarli va bu til hozirgi fors, tojik va dariy tillarining ajdodidir. Qadimgi eroniy tillarning dialektologik tasnifining asoslari Eramizdan avvalgi II-I minginchi yillarda eroniyzabon qabilalardan midiy, fors va boshqa qabilalar eron yassi togligining Garbiy viloyatlariga kochib borib, u yerda ortoqloshib qoldilar. Natijada ular ozlarining asl vatanlari Orta Osiyodan uzoqlashib ketdilarki Osha davrdagi geografik muhit ularningbir-biri bilan yaqin munosabatda bolishiga imkon bermasdi. Fanda dialektlar ortasidagi farqqa qarab ularni ikki guruhga ajratish qabul qilingan: 1. Garbiy Eron dialektlari guruhi. 2. Sharqiy Eron dialektlari guruhi. Bu dialektlar ortasidagi chegara qilib Dashti Kabir cholini olish mumkin. Cholning garbiy qismida tarqalgan dialektlar, cholning sharqiy qismiga tarqalgan dialektlar deyiladi. Sharqiy Eron guruhiga osha paytlarda va Orta Osiyo va unga qoshni hududlarida tarqalgan dialektlarga Xorazm, Sogdiyona, Baqtriya, Margiona kirgan. Shuningdek, kochmanchi sak qabilalari ham shu guruhga taaluqli bolgan. Bu haqda Avestoning xot qismida ham aytib otilgan. Garbiy Eron dialektlari oz navbatida ikki guruhga ajraladi: a) shimoliy-garbiy (midiy) dialektlari. Bu dialektda gapiruvchi aholi Eron yassi togliklarining shimoliy-garbiy qismida joylashgan edi; b) janubiy-garbiy (fors) dialektlari. Bu guruhda gaplashuvchi qabilalar Eron yassi togliklarning janubi-garbiy qismida fors korfazi tomon joylashgan yerlarida yani Parso viloyatida yashashardi. Qadimgi fors mixxat yozuvlari shu guruhga taaluqlidir. Qadimgi eroniy til davridagi bu dialektal bolinish hozirgi kunda ham oz kuchini yoqotmagan. Chunki osha paytdagi garbiy Eron til guruhiga kiruvchi dialektlardan yoki sharqiy Eron dialektal guruhiga taaluqli shevalardan paydo bolgan hozirgi zamon eroniy tillari qaysi hududda tarqalganidan qatiy nazar osha qadimgi guruhga kiritila beriladi. Faqat shuni takidlash kerakki, qadimgi eroniy til davridagi shevalar ozroq fonetik, leksik jihatdan farq qilishsada, lekin ular bir-birlarini tushunishar edi. Tayanch iboralar Mixxat yozuvlari, sillabiy uslub, transkripsiya va transliteratsiya, hind-evropa tillari, Garbiy eron dialektlari, sharqiy eron dialektlari. Savollar Mixxat yozuvlari qaysi davrdan boshlab qollanila boshladi? Qadimiy mixxat matnlarining tili qanday til edi? Qadimiy eroniy tillar qanday dialektlarga ega edi? Qadimiy eroniy tillarning dialektologik bolinishiga nima asos boldi? VIII. MAVZU ISH REJA: Eroniy tillarning qadimgi eroniy tillar xolatidan orta eroniy tillar holatiga otish jarayoni. Orta eroniy tillar davri. Sosoniylar sulolasi davri. Sak, toxar va eftalit qabilalarining kochishi Xorazmning roli. Markaziy Osiyodagi turkiyzabon kochmanchi qabilalar. Sogdlar. Eron va Orta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi. Janubiy Rusiya va shimoliy Kavkazdagi eroniyzabon qabila va elatlar. Eroniy tillarning qadimgi eroniy tillar xolatidan orta eroniy tillar xolatiga otish jarayoni Qadimgi eroniy tillarning xarakterli xususiyatlaridan biri ularda flektiv tizimning rivojlanganidadir. Qadimgi eroniy tillarning flektiv grammatik tizimi (qurilishi) Avesto, Doro I va Kayxusrav I larning qadimgi fors yozuvlarida yorqin namoyon boladi. Ammo qadimgi eroniy til davridayoq fleksiya tizimining buzilishi boshlangan edi Masalan, soz oxirida keluvchi grammatik qoshimchalar kelishik va rod (jins) qoshimchalari asta-sekin reduksiya xodisasi natijasida yoqolib, qadimgi flektiv tizimining parchalanishiga olib kela boshladi. Bu tizimning parchalanishi qadimgi eroniy tillardagi silovoe (kuchli) urguning qonuniyatlari bilan chambarchas bogliqdir. Bu qonunga binoan urgu soz oxiridan ikkinchi bogingacha, agar u choziq bolsa, tushardi. Agar ikkinchi bogin qisqa bolsa, urgu soz oxiridan uchinchi boginga tushardi. Masalan: parsa (Persiya), parsahya (rod.pod., qaratqich kelishigi, birlik son parsa pers) asmanam (tushum kelishigi, birlik son asmana osmon) va h.z. Urgu tushmagan boginlar oz-ozidan kuchsizlanib, reduksiyaga uchrab, tushib qolavergan. Flektiv tizimning asosiy elementlari soz oxiriga jamlangani uchun (kelishik, rod va boshqalar) ular talaffuz qilinmay tushib qolavergan va asta-sekin fleksiyaning buzilishiga olib kelgan. Qadimgi fors tili bandakanam orta fors tili bandaran (qul); qadimgi fors tili parsahyaz orta fors tili pars (ye) (fors), fleksiyaning tuzilishi bilan kelishik qoshimchalari ortasidagi va muj.jens. va sred. rod, hamda birlik va ikkilik sonlari ortasidagi qadimgi farqlari yoqolib ketdi. Qadimgi fors tilidagi martiya mard, odam sozini qiyoslab koramiz: qadimgi fors tili orta fors tili BirlikSonBosh kelishikmartiyamarb (a)Qaratqich kelishikJonalish kelishikmartiyahyamarb marbTushum kelishigimartiyammarbAtov kelishikmartiyammarb Fleksiyaning tuzilishi analitik vositalarning (predlog, poslelog, qoshma fellarning yasalishi va h.k.) rolini oshirishiga olib keldi, flektiv morfologik struktura (qurilma)larning buzulishi va analitik shakllarning rolini oshishi Qadimgi Eron til holatidan Orta Eron til holatiga otish jarayoni asosiy omillardan hisoblanadi. Orta Eron tillar davri Orta Eron til davri eroniy tillar tarixidan qadimgi va yangi eroniy tillar davrini boglovchi bogin hisoblanadi. Bu davr eroniy tillarining qadimgi umumjamoa holatdan uzoqlashishi bilan xarakterlanadi. Orta eroniy til davrida Markaziy Osiyo va eroniy xalqlari tarixida ikki muhim tarixiy voqealik roy bergan. Davrning boshlanishi Aleksandr Makedonskiyning sharqqa yurishi va Ahamoniylar sulolasining yemirilishi. Davrning tugashi arablarning bostirib kelishi va Eron va Markaziy Osiyoning arab xalifati tarkibiga kirishi va islom dinining tarqalishi. Ahamoniylar sulolasini agdarib tashlagan Iskandar Zulqarnayn sulolasi ham uzoq yashamadi. Iskandar vafotidan (er.avv. 323-y.) song uning lashkarboshlari mustaqil davlatlar tuza boshladilar. Eron va Markasiy Osiyoda Selekv boshchiligida Selevkidlar davlati barpo etildi. Slevkidlar ham bunday katta hududda uzoq hukumronlik qila olmadilar. Er.av. 250-yilda bu hududda Baqtriya va Parfiya kabi ikki katta davlat vujudga keldi. Unchalik kuchli markazlashmagan Baqtriya davlati hududida Grek-baqriya podshohligi yuzaga kelib, unga Markaziy Osiyoning Sogd, Margiyona, hozirgi Afgonistonning Ariya, Araxoziya, Drangiona va Hindistonning shimoliy-garbiy qismlari boysundirildi. Eron va Markaziy Osiyoda muhim rol oynagan davlatlardan biri Parfiya edi. Bu davlatning barpo bolishida Orta Osiyolik yerlik daha qabilasining boshligi Arshakning kelgindilarga qarshi qozgoloni sabab boldi. Natijada u Arshakidlar sulolasiga asos soldi. Arshakidlar podshohligi parfyanlar sulolasiga taqriban besh asr boshchilik qildi. Ular eramizdan avvalgi I asrlarda Selevkidlar va Grek-baqtriya podshohligiga qarshi muvaffaqiyatli urushlar olib borib, deyarli tamom Eron hududini Mesopotamiya past tekstligining anchagina qismini ozlariga boysundirdilar. Parfiya davlatining birinchi poytaxti Ashxabod shahridan 8 km narida joylashgan Nisa shahrida edi. Parfiyanlarning garbga qarab yurishi natijasida er.avv. II asr ortalarida Tigr daryosi boyida ulkan harbiy lager qurildiki, uning avvalgi nomi Ekbatan edi. Keyinchalik bu shaharning nomi Bagdodga aylantirildi. Xitoy, Hindistondan tortib Orta yer dengizigacha bolgan savdo yoli aynan shu Parfiya davlati hududidan otar edi. Sososniylar sulolasi Parfiya hukmronligi eramizning III asrlarida fors viloyatidan chiqqan Sosoniylar sulodasi tomonidan yoqotildi. qudratli Sosoniylar tort asrdan ortiq hukumronlik qildi. Sosonidlar davlati ozining eng gullagan davrida (VI asr ortalari) Ahamoniylar davlatiga qarashli hamma yerlarni oziga boysundirgan edi. Shuning uchun Sosoniylar podshohlari ozlarini Sah-i eran yb aneran yani Sar Irana i ne Irana (Eron va gayri Eron podshohi) deb ataganlar. Shunday qudratli davlatning asosi bosh edi, chunki bunday katta maydonda yashagan turli tillarda sozlashuvchi xalqlar bir birlari bilan ittifoq bolmay, ozaro nizolashib turardilar. Bu esa arablarning 651-yilda Eronni osongina bosib olishiga imkon yaratib berdi. Sak, toxar va eftalit qabilalarining kuchayishi. Xorazmning roli Markaziy Osiyoda shu paytda tarixiy voqealar boshqacha tus olgan edi. Er.avv. II asr ortalarida janubiy-garbdan gunlarning tazyiqi ostida eroniyzabon sak va tohar qabilalari Amudaryoning yuqori va orta oqimi boylariga joylashib Grek-baqtriya podshohligini yemirilishida ishtirok etadilar (er.avv. 130-yillarda). Grek-baqtriya hududiga kochib borgan sak va toxarlar bu yerlarga oz nomlarini berib, uni Toxariston deb ataganlar. Sak qabilalarining ayrim guruhlari janubga tomon yanada ichkari kirib, Xolmad daryosi va Homun koli boylarigacha yetib borganlar. Bu viloyatning nomi Svistan sistan (qadimgi Darangiana) hozirgacha bu etnik nomini saqlab qolgan (sakastan sejestan seistan). Bu qabilalar ichida yirik Kushon sulolasi vujudga kelib, u eramizning I-II asrlarida Orta Osiyo hozirgi Afgoniston, Kashmir va Hindistonning shimoliy-garbiy qismlarini oz ichiga olgan. Orta Osiyoning siyosiy hayotida Xorazm ham muhim rol oynagan, u eramizning III asrida Kushon davlatidan butunlay ajrab chiqib, oz mustaqil siyosatini yurgiza boshlagan. Markaziy Osiyodagi turkiy zabon kochmanchi qabilalar. Sogdlar Orta Osiyoda eftalitlarning hukumronligi bir asrdan koproq davom etadi. Eramizning 563-567-yillari Janubiy Sibir, Moguliston, Markaziy Osiyoda turk xoqoniyatini ornatgan turkiyzabon kochmanchi qabilalar tomonidan eftalitlar davlati agdarib tashlandi. Shu davrda Orta Osiyoda iqtisodiy va madaniy hayotda muhim rol oynagan Sogdlar Xitoydan Vizantiyaga otuvchi Buyuk ipak yolida savdo ishlarini rivojlantirishda muhim hissa qoshdilar. Malumki, Buyuk ipak yoli Xitoydan Yettisuv, Sharqiy Turkiston va Fargona orqali otgan, Ikkinchi yol Pamir toglari orqali ham bolgan. Sogdlar Orta Osiyoda avval eftalitlar, songra Turk hoqoniyati hukm surgan bolsa ham ular asosan iqtisodiy va diplomatik sohalarda ilgorlikni qolda saqlab qoldilar. Orta Osiyoda olib borilgan arxeologik qazishmalar shu davrda madaniy hayot qanchalik yuqoriligidan dalolat beradi. Eron va Orta Osiyoning arablar tomonidan bosib olinishi VII asrning boshlarida Arabiston yarim orolida vujudga kelgan Arab xalifatligi shu asrning oxirida Sosoniylar Eronini zabt etgach, bir necha on yilliklar davomida Orta Osiyoni ham bosib olishdi. Islom dini huddi Erondagidek Orta Osiyoda ham keng tarqaldi. Janubiy Rossiya va shimoliy Kavkazdagi eroniyzabon qabilalar Shimoliy Qora dengiz va Kavkaz oldi hududlariga eramizdan avvalgi I ming yilliklarda kochib borgan eroniyzabon qabilalarning taqdiri Orta Osiyoda qolgan qardoshlariga nisbatan boshqacha boldi. Eramizning I asr boshlarida skif-sarmat qabilalari janubiy Rossiya va shimoliy Kavkazga kochib borib, uerda juda qiyin tarixiy voqealikni boshdan kechirishdi. Ayrim skif-sarmat qabilalari (Tarixiy manbalarda ularni alanlar deb ataganlar) etnik qabilalarning kochishi davrida Armaniston va Midiyada (eramizning I-II asri) Qrimda (eramizning III asridan boshlab) Dunay daryosi vohalariga (eramizning IV asri) va asrimizning V asrida Ispaniya va Shimoliy Afrikaga yetib borganlari haqida antik manbalarda malumotlar bor. Shunday katta maydonga tarqab ketgan bu qabila azolari tezda yerlik aholi bilan assimilatsiyalashib, ozlarining eroniy tillarini yoqotib yuborganlar. Ayrim manbalarda takidlanishicha, Don daryosi atroflarida va shimoliy Kavkaz yerlarida yashovchi ayrim (alan) skif qabilalari eroniy dialektlarda gapirishishni davom ettirganlar. Bular Sharqiy Yevropaning tarixida muhim rol oynaganlar. Bu haqda rus, arman, gruzin manbalarida malumotlar bor. Ularda alanlar asa, yasa, osa nomlari bilan tilga olindilarki, bular hozirgi osetinlarning ajdodlaridir. Buni akad. V.F.Miller va boshqalar oz ilmiy asarlarida isbotlaganlar. Tayanch iboralar Flektiv tizim, grammatik qoshimchalar, reduksiya holati, morfologik struktura (qurilma). Savollar Qadimiy eroniy tillar qanday grammatik xususiyatga ega edi? Orta eroniy tillarning soddalashuviga nima sabab boldi? Orta eroniy tillar davrida qanday tillar mavjud edi? Orta eroniy til davrining boshlanishi nima bilan xarakterlanadi? IX. MAVZU ISH REJASI: Tarixiy yozma manbalar. Oromiy yozuv. Hind yozuvi. Yunon yozuvi. Orta eroniy tillarning yodgorliklari. Tarixiy yozma manbalar Eron va Orta Osiyoning iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotiga oid malumotlar eroniyzabon xalqlardan boshqa yunon, lotin, armen, suriya, xitoy, qadimgi hind qadimgi turk va arab yozma manbalarida uchraydi. Orta eroniy til davrining yozma yodgorliklari Orta eroniy til davri yodgorliklarining yozuv turi xilma xildir. U davrda uch yozuv turidan foydalanishgan: oromiy alifbosi asosidagi yozuv; hind alifbosi asosidagi yozuv; yunon alifbosi asosidagi yozuv. Bu davrning aksariyat yodgorliklari oromiy yozuvi asosidagi alifboda yozilgan. Oromiy yozuvi va oromiy tili Ahamoniylar sulolasi davrida devonxonalarda ham qollanilgan. Bu sulolaning yemirilishi natijasida mixxat ham tola istemoldan chiqdi. Osha davrda oromiy yozuvining variantlaridan Eron, Orta Osiyo, Baqtriya, Hindistonning shimoliy-garbiy maydonlari, Zakavkaze (Armaniston, Gruziya) Kichik Osiyo va Misr hududlarida keng foydalanishgan. Kopgina mamlakatlarda yerli xalq tillarini (parfyan, sogd, xorazm, qadimgi arman, qadimgi gruzin) aks ettirish uchun ham qollanilgan. Albatta, bunda oromiy yozuvining asl nushasiga turli qoshimcha elementlar qoshilgan. Xatto toshga, tangaga yozilgan yozuvlarda xarflar korinishi ham turlicha bolgan. Parfyanlar podshohligi davrida Avesto ham shu oromiy yozuvining biror variantida yozilganiga asos bor, lekin bu nusha yoqolib ketgan. Shu alifbo asosida Sosoniylar davrida keng rivoj topgan orta fors yozuvi ham maydonga kelgan. Orta fors yozuvidan tosh, tanga idishlar va asosan, otashparastlarning diniy kitobi Avestoni va badiiy adabiyotini yozuvda aks ettirishda foydalanishgan. Bu yerda shuni alohida takidlash kerakki orta fors yozuvi va orta fors tilini kopkina sharq olimlari va ularga ergashgan garb olimlari ham odatda pahlaviy yozuvi va pahlaviy tili deb notogri atashadi. Chunki pahlaviy sozi parfiyan sozidan kelib chiqqan (Qadimgi fors tilida pardava parfiya yo parfiyaviy orta fors tilida pahlav. Bundan nisbiy sifat yasalsa orta fors tilida pahlavik pahlavir pahlavi hozirgi fors tilida pahlavi). Pahlaviy nomi ostida balkim parfyan tili va parfyan yozuvi tushunilgan bolib, asta-sekin orta fors tili va orta fors yozuvi Eronda keng tarqalgandan song pahlaviy termini shu manoda qollanilgan bolsa kerak. Arablar istelosidan keyin orta sharq olimlari, Firdavsiy, Ibn-al-Mukaffa, Istaxri, Ibn Xardak va boshqalar arab tiliga qarama-qarshi olaroq pahlaviy terminini qadimgi fors tili va qadimgi fors yozuvi ornida qollashgan. Orta asr qomuslarida pahlaviy terminiga turlicha talqinlar berilgan. Oromiy yozuvi asosidagi yozuvlar asta-sekin Amu-daryo va Zarafshon vohalariga ham tarqalgan. Buning asosida Xorazm va Sogd yozuvlari ham yaratilganki, u arablarning bostirib kelgunga qadar istemolda bolgan. Sogd tili Buyuk ipak yolida asosiy ish tili bolgani uchun Sogd yozuvlari Mogulistongacha yetib borgan. Xatto uni sharqiy Turkistonda yashovchi uygurlar ham qabul qilishgan. Sogd yozuvlari yonalishini ozgartirib, uni avval mogullar keyin manjurlar ham qabul qilishgan. Agar Sogd yozuvi ongdan chapga gorizantal yozilgan bolsa, mogul va manjurlar vertikal holatda tepadan pastga yozishgan. Natijada, Sogd yozuvi Orta yer dengizidan to Tinch okean qirgoqlarigacha yetib borgan. Hind alifbosi asosidagi yozuv Eroniy tillarni vasf qilishda hindiy yozuvlardan braxmi alfaviti qollanilgan. Xotandan topilgan sak tilidagi matnlar shu alifboda yozilgan. Hind alifbosining Xitoy Turkistoniga tarqalishi eramizning I minginchi yillarining oxirgi asrlarida budda dinining kirib kelishi bilan bogliqdir. Yunon alifbosi asosidagi yozuv Yunon alifbosi Iskandar Zulqarnayn yurishidan keyin Parfiya davlatida ish yuritish qogozlarida, keyinroq esa Grek-baqtriya davlatida qollanila boshladi. Keyinroq bu alifbodan uluG Kushon podshohligida hamda Eftalit-xionitlar davlatida ham foydalanishgan. 1950-60-yillarda janubiy Tojikistonda bronzadan yasalgan qongiroq va loydan yasalgan idish topildiki uning yozuvlari yunon alifbosi asosida edi. Janubiy Rossiya va Kavkaz oldida yashovchi eroniyzabon qabilalardan alanlarga eramizning V asrida Vizantiya va Gruziyadan xristian dini otib keldi, shu qatori din bilan birga yunon alifbosi ham asta tarqala boshladi. Orta fors tillarining yodgorliklari Orta fors tilining boshlangich davridan (er.av.VI-IV asrlar) to eramizning III asri ortalarigacha bu tilning rivoji haqida birorta manba qolmagan. Fors tili taraqqiyotining deyarli 6 asri xujjatsiz qolyapti. Faqat Sosoniylar sulolasi ornatilgandan song turli toifadagi manbalar yozilinib, bazilari bizgacha yetib kelgan. Orta fors tili yodgorliklarini biz quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin: tosh yozuvlar; muhr, idish, tangaga yozilgan yozuvlar; orta fors tilidagi kitobiy va diniy adabiyotlar (otashparastlar tomonidan saqlanganlari); moniy matnlari; turli papiruslar. Tayanch iboralar Oromiy yozuv va oromiy tili pahlaviy yozuvi, pahlaviy tili, hind yozuvi, Xitoy Turkistoni, Sharqiy Turkiston, Grek-Baqtriya davlati, Eftalit-xionit davlati Savollar Oromiy yozuvi qaysi davrlarda va qaysi sulolalar hukumronligi vaqtida qollanilgan? Hind va yunon yozuvlari asosida yozilgan qanday yozma manbalarni bilasiz? Orta fors tilining qanday yozma adabiyotlari mavjud? X. MAVZU ISH REJASI: Orta fors adabiyoti. Diniy va badiiy adabiyotlar. Moniy matnlari. Pahlaviy papiruslari. Parfiyon, sogd tillari yodgorliklari. Sak (xotan) va Xorazm tillari yodgorliklari. Orta fors (kitobiy pahlaviy) adabiyoti Orta fors tili adabiyotini (kitobiy-pahlaviy) ozining mazmuniga kora ikki asosiy guruhga ajratish mumkin: diniy (otashparastlar-zaroostriylar) adabiyoti; badiiy adabiyotlar. Bu yodgorliklarning aksariyati oromiy yozuvining biror variantida yozilgan bolib (kitobiy-pahlaviy), keyinchalik parsik alifbosining yaratilishiga asos bolgan. Bu adabiyotlarning kopchiligi Sosoniylar davlati (eramizning III-VII asrlari) davrida yozilgan. Shunday boy adabiyotdan malum bir qismigina bizgacha yetib kelgan. U ham bolsa, Hindiston va Eronda oz dinini saqlab qolgan fors jamoalarining qolida turli davrda kochirib yurgan va avloddan avlodga otib kelgan qolyozmalari tufaligina xolos. Bular ham XIV asrdan nariga otmaydi. Diniy adabiyot Biz Avesto qismida aytib otganimizdek Avesto Sosoniylar davrida orta fors tiliga tarjima qilinib, unga orta fors tilida izohlar (zend) berilgan edi. Mazkur tarjima va izohlar diniy adabiyotning malum qismini tashkil qiladi. Bundan tashqari diniy falsafiy xarakterga ega boshqa yodgorliklar ham yaratildi. Bulardan Ardaviraz nomav Ardaviraznoma, Denkard Denkard (Deyanie veri), Bundahish Bundaxish (Sozdanie osnovi), Zaratusht pandnomasi (Pandnamav Zaratust), Minok-i xrat (dvux razoma) kabi asarlarni korsatish mumkin. Bu kitoblar ichida Denkard otashparastlikning oziga xos diniy ensiklopediyasidir. Bu kitobning ahamiyati tilshunoslar uchun shundan iboratki u orta fors tili boyicha boy leksik va grammatik material beradi. Tarixchilar esa osha davrning ideologiyasi, diniy dunyoqarashi tabiiy ilmiy xususiyatlari haqida bu kitobdan malumotlar oladilar. Umuman bizgacha yetib kelgan adabiyotlar yordamida Avesto kitobini asl matnini tiklash mumkin. Turfonda topilgan forsiyzabon xristianlarning orta fors tili (pahlaviy tili) va pahlaviy (orta fors) yozuvidagi tarjima fragmentlari bor. Orta fors badiiy adabiyoti Sosoniylar davri va arablar istilosining birinchi asrlarida Eron va Orta Osiyoda diniy adabiyotlar bilan bir qatorda badiiy adabiyotlar ham paydo bolgan. Bizgacha yetib kelgan badiiy adabiyotlar ichida eng qadimgisi Vadgar-i Zareran (Zareran yodgorliklari) bolib, unda xioniylar podshosi Arjaspning Eron podshosi Vishtasp bilan olib borgan jangi vasf qilingan. Bu kitobda parfyan tilining leksik elementlari koproq uchragani uchun bazi olimlar uni dastavval parfyan tilida yozilgan, songra orta fors tiliga tarjima qilingan deb hisoblaydilar. Melodning VI asri oxirlariga oid Kar-namag-i Ardaxsir-i Pabagan Ardashir Papakanning kornomasi nomli tarixiy povest, orta fors tilida yozilgan bolib, unda parfyanlar podshosi Arshakidlar sulolasining yemirilishi va Sosoniylar sulolasining asoschisi Ardashir Papakanning (er. 224-241-y.) taxtga otirishi bayon qilingan. Tarixiy-xronikal asarlar Sosoniylar saroyining kutubxonasida koplab saqlangan. Shoxrux Mirzoning ogli Boysunqor tuzdirgan Shohnoma ham Sosoniylarning oxirgi podshosi Yazdigard III ning podsholik davri bilan tugagan. (1425-1426). Orta fors tilida yaratilgan xronikal asar Hvaday-namag (Podshohlar xaqida kitob) VIII asrning ortalarida chiqib kelishi fors bolgan Ibn-al-Mukaffa (721-757-y.) tomonidan arab tiliga tarjima qilingan. Afsuski, na orta fors tilidagi asl nushasi va na arabiy tarjimasi bizgacha yetib kelmagan. Lekin bu asarning ayrim arabiy parchalari bizning davrimizgacha saqlangan xolos. X-XI asrlarda esa bu asarning original nushasidan mashhur arabiyzabon tarixchi at-Tabariy ozining Tarix kitobida (923-yilda vafot etgan) va eng yirik forsiyzabon shoirlardan Firdavsiy ozining mashhur Shohnoma asarida keng foydalangan. Shohnomaning mazmuni Kornome va Yodgore Zareron kitoblarining mazmuni bilan tola mos keladi. Xalq ogzaki ijodi asosida munozara shaklida yozilgan Draxt-i asuriv u buz (Assuriy daraxti (palma) va boz (echki) dostoni ham osha davrda avval parfyan tilida yozilgan, songra orta fors tiliga tarjima qilinib, forsiylashtirilgan. Kitobda echki va palma daraxti insonga qaysi biri koproq foyda keltirishi haqida baxs boradi. Orta fors tilida yozilgan adabiyotlardan bizgacha yetib kelgan yodgorliklardan Madiayn-i catrang (Shaxmat haqida qissa), Xusrav-i Kavadan ud redag Xusrav Kabadan (Povest o xosrove Kabauane i yego panjs) va kichik matn Abdih ud sahigih-i Sakastan (Dikovini i dostoprimechatelnosti strani Sakastan) va boshqalarni korsatish mumkin, yana ayollarning orni va nikoh aqdi haqida ham kichik matnlar bor. Bundan tashqari didaktiv adabiyotlardan Pand-noma va Andarznamak larni keltirish mumkin yana Xeskarih-i redovan osmirlarning murojaatlari va Andarz-i kodaga-n (Bolalarga nasihat) kitoblari ham bizgacha yetib kelgan. Ushbu kitoblarda tarbiya masalalari va yurish-turish qoidalari kotarilgan. Arab geografi Masudiyning guvohlik berishicha Sosoniylar davrida Oynoma nomli bir necha ming varaqdan iborat nizom ham mavjud bolib, u yuridik, xarbiy va siyosiy xarakterga ega bolgan. Al-Mukaffa uni arab tiliga tarjima qilgan. Bizgacha uning ayrim arabiy tarjimalari yetib kelgan. Yana shunday muhim kitoblardan biri Madagan-i hazar dadasta-n (Ming qonun kitobi) (Kniga tisyacha ustanovleniy) bolib, bu kitobda savdo, qulchilik, nikoh, sud ishlariga oid huquq masalalarini yorituvchi toplam ham mavjud bolgan, qachon yozilgani malum emas, lekin kitob mazmuniga kora bu kitob ham Sosoniylar davrida yozilgan. Shu davrda qadim hind hikoyalarini tarjima qilish ham boshlangan. Butun musulmon olami va Yevropaga malum bolgan Kalila va Dimna asari shular jumlasidandir. Totinoma ham orta fors tiliga tarjima qilingan hind ertaklaridandir. Moniy matnlari XX asrning boshlarida Sharqiy Turkistonda arxeologik qazishmalar natijasida topilgan turli tillarga oid eng qadimgi yozuv va sanat yodgorliklari jahon ilmiy ahlini xayratga soldi. Bular Xitoyda Tan sulolasi xukumronlik qilgan davrda (618-907-y.) sharqiy Turkistonda keng tarqalgan budda, moniy va xristian diniga oid xujjatlar va bayonlar edi. Moniy diniga oid xujjatlar payGambar Moniyning Sosoniylar davrida Erondan sharqiy Turkistonga (216-276-y.) badarga qilinishi bilan bogliq edi. Uning tarafdorlari er. III-IV asrlarida oz faoliyatlarini sharqqa qarab, Xuroson, Orta Osiyo va sharqiy Turkistonga kochirdilar. Turfondan topilgan Moniy matnlari Orta fors tilida yozilgan bolib, ular oromiy-Suriya yozuvining ozgargan moniy shrifti asosida yozilgan edi. Moniy tomonidan yaratilgan yozuv pahlaviy matnlariga nisbatan yaxshiroq bolib, unda tovush tarkibi va orta fors tilining grammatik tuzilishi ham aniqroq berilgan edi. Bundan tashqari Moniy yozuvlarida idiogrammalar umuman yoq. Pahlaviy papiruslari Misrning Fayum viloyatida orta fors tilida yozilgan alohida bir guruh pahlaviy papiruslari XIX asrning oxirida topilgan bolib, bular eramizning VII asriga oid edi, kursiv yozuv bilan yozilgan va aftidan ish qogozlari bolsa kerak. Ularni organish juda sust ketayapti. Parfyan tili yodgorliklari Turfondan topilgan moniy matnlari ikki dialektda yozilgani malum boldi. Bir matnlar orta fors tilida, ikkinchi bir matnlar qandaydir orta Eron dialektida yozilgan. Bu parfyan (pahlavik) tili ekan. Parfyan tilida tosh yozuvlar tanga pullar, moniy matnlari yozilgan. Turkmanistonning Ashxabod yonidagi Nisa shahri atrofida olib borilgan arxeologik qazishmalar parfyan tilidagi xujjatlarni fan olamiga taqdim etdi. Sogd tili yodgorliklari Xitoy Turkistonida topilgan koplab qolyozmalar ichida alohida shrift bilan yozilgan xujjatlar ham bor edi. Agar Suriya xati bilan xristian dini mazmunidagi, moniy yozuvi bilan moniy dini mazmunidagi va uchinchi xat sogd yoki keyinchalik milliy sogd nomi bilan mashhur bolgan buddiy dini mazmunidagi bitiklar edi. Topilgan xujjatlarning tili deyarli bir xil bolib, ular eroniy tillar oilasiga mansub edi. Sogd yozuvlari, shuningdek, Orxun daryosining chap qirgogidagi uygurlarning qadimgi poytaxti Qorabolgasunda (shimoliy Moguliston) ham topilgan. Sogd yozuv yodgorliklari Zarafshon vodiysida mug togi gorlaridan ham topilgan. Topilgan qogozlarning biri arab, uchtasi xitoy, qolgan hammasi sogd tilida edi. Bu yerdagi sogd shriftlari Xitoy Turkistonidan topilgan sogd yozuvlariga aynan oxshash edi. Sak (xotan) tili va sak toxar dialektlari yodgorliklari XX asr boshlariga qadar eramizdan avvalgi II asrlarda Amudaryoning yuqori oqimi Baktriya, Drangiana, Araxoziya viloyatlarini egallagan va keyinchalik shimoliy-garbiy Hindistonga oz hukumronligini otkazgan sak va tohar qabilalari haqida hech qanday malumot yoq edi. Shuningdek, xionit-eftalit qabilalari haqida ham fan hech qandan malumotga ega emasdi. Bular Xitoy Turkistonidan Orta Osiyo va Baktriyaga tort-besh asr keyinroq kelgan qabilalar edi. Bular haqida asosiy manba bolib, tanga pullar xizmat qildi. Malumki, Ulug Kushon va Eftalit podshohlari pul tanga zarb etib, yunon alifbosidan foydalanishgan. Shohlar nomini aks etgan bu tangalarda Saunaku sa Shohanshoh va Sah Shoh, xiatay podshoh sozlari bor ediki, bularning ozi ham bu tillarning eroniy tillar guruhiga kirishiga dalolat beradi. Lekin keyingi yillargacha tohar tili deganda qaysi tilni tushunish kerak degan savol turardi. Hozirgi paytda tohar tili VIII-IX asrlarda Xitoy Turkistonida tarqalgan sharqiy Eron tillaridan sak xujjatlari tiliga tenglashtiriladi. Xorazm tili yodgorliklari Orta Osiyodan chiqqan, asli xorazmlik bolgan Abu Rayhon Beruniy va az-Zamaxshariylar qadimgi Xorazmda alohida til borligini qayd qilib otishgan. Beruniy ozining Al-asar al-baqiyan al-kurun-al-xaliya (avvalgi ajdodlardan qolgan izlar) kitobida bir bobni xorazmliklarning bayramlari, taqvimlarini bayon qilishga ajratgan. Zamaxshariyning Muqaddimatul adab nomli arabcha-forscha lugatida bir necha fikxga oid formulalar xorazm tilida tarjimasiz berilgan, shuningdek 40 ga yaqin xorazm sozlari (13 ta fraza) ham lugatda keltirilgan. XII asrda yashagan xorazmlik huquqshunos al-Qazminiyning qiyat-al-munya nomli arabcha qolyozmasida nikoh, taloq, qullarni ozod qilish, qasam, xarom va axloqqa oid boblar berilgan. Asarni organish shuni korsatadiki, bayozda xorazm tilidan olingan, alohida sozlar, frazalar, xatto butun-butun dialoglar arab harfida, arabcha matn bilan paralel berilgan. Bu qolyozmaga bir daftar ham ilova qilinib, unda bayozda keltirilgan xorazmcha sozlarning manolari keltirilgan. Kitobda keltirilgan har bir fraza arab yoki fors tiliga tarjima ham qilingan. Bu bayoz hozircha xorazm tili haqidagi eng mukammal manba sifatida hisoblanib kelinmoqda. 30-yillar oxirida S.P.Tolstov boshchiligidagi ekspedisiyaning arxeologik qazishmalari ham xorazm tili haqida katta malumot berdi. Tayanch iboralar Kitobiy-pahlaviy diniy adabiyot, badiiy adabiyot, didaktiv adabiyot, moniy matnlari, pahlaviy papiruslari, parfiyon (pahlaviy) tili, sogd tili, xorazm tili, sak-tohar dialektlari. Savollar Orta eroniy tillar adabiyoti qanday xususiyatlarga ega? Parfiyon tili va xati fanda qanday nom bilan paralel qollaniladi? Sog tili qaysi asrlarda yoqolib ketgan? Hozirgi kunda xorazm tilidan olingan qanday sozlarni bilasiz? XI. MAVZU ISH REJA: Orta eroniy tillar davrining dialektologik munosabatlari: a) garbiy-eroniy tillar; b) sharqiy-eroniy tillar. 2. Sogd va xorazm tillari. Orta eroniy til davrining dialektologik munosabatlari XX asrda eronshunoslikda ochilgan yangi kashfiyotlar ilgari fanga malum bolmagan uch eroniyzabon tillar sogd, sak (xotan) va xorazm tillari boyicha qimmatli materiallarni berdi. Bu esa orta fors tili davriga oid sharqiy eron dialektlari guruhiga kiruvchi uchta tilni eronshunoslarga malum qildi. Bu asrda tarixiy dialektologiyaga oid ishlar tez taraqqiy eta boshladi. Ilmiy izlanishlar shuni korsatadiki, qadimgi eroniy tillar davridagi dialektologik farqlar unchalik sezilmaydi. Orta eroniy til davrida esa yaqqol kozga tashlanib, keskin farqlanadigan boldi. Buning ustiga yangi differensiatsiyalar paydo bola boshladi. Garbiy va sharqiy eroniy tillar orasidagi farqlar chuqurlasha boshladi. Bu yerda farqlar faqat fonetik va leksik jihatdan emas, balkim grammatik struktura (morfologiya va sintaksis) boyicha ham keskin sezila boshlandi. Mazkur ikki asosiy eroniy til guruhi qadimgi eroniy til davrining oxiri va orta eroniy til davrining boshlanishida bir xilda taraqqiy etmaganini koramiz. Garbiy eroniy guruhga oid tillardagi flektivlik xarakteri sharqiy guruhdagi tillarga nisbatan tezroq yoqolgan. Yana orta fors tilida rod va kelishik qoshimchalari butunlay yoqolgan bolsa, osha davrdagi sogd, sak (xotan) tillarida bu qoshimchalar keng istemolda edi. Morfologiyada ham (sintaksisda aniqlovchi va aniqlanmish ortasidagi boglanish) ortasida farqlar yaqqol kozga tashlandi. Garbiy eroniy tillar Qadimgi eroniy til davridagi dialektal bolinish orta eroniy til davrida ham davom etdi. (Dashti kabirning garbiy qasmida yashovchi fors va midiylar). Moniy matnlarini organish orta fors tili davrining ikki dialektini aniqlashga imkon berdi. Bular garbiy eron guruhining janubiy-garbiy qismiga oid orta fors tiliga aynan oxshash persik bolib, ikkinchisi pahlavik tiliga teng parfyan tili edi. Bular shimoliy-garbiy qismiga tegishlidir. Parfyan tili deganda fan Xuroson, Orta Osiyoning janubiy-garbiy, Eronning shimoliy va shimoliy-garbiy qismida tarqalgan orta eroniy dialektlarning katta qismini tushunadi. Parfyan tiliga koplab qadimgi arman va er.av. oxirgi asr hamda eramizning birinchi asrlaridagi eroniy dialektlaridagi leksikalar iqtibos qilingan. Sharqiy eroniy tillar Sharqiy eroniy tillar guruhiga orta eroniy til davridagi sogd, Xorazm sak (xotan) tillari kiradi. Dialektologiya nuqtai nazardan Sogd tili xorazm tiliga juda yaqin turadi. Sogd va xorazm tillari ortasidagi farqlardan biri shuki xorazm tili sogd tiliga nisbatan taxminan 500 yil yoshroqdir, Xorazmda qazish ishlari olib borgan S.P.Tolstov buni isbotlab bergan. Sogd va xorazm tillari ozining bir qator fonetik va morfologik xususiyatlariga kora skif (sarmat) tillariga yaqin turadi. Eramizning III-IV asrlaridan boshlab tarixiy manbalarda skif va sarmat terminlari uchramaydi. Orta asrlarda eron (skif) dialektlari alan tiliga birikib ketgan va bular janubiy Rossiya (Don daryosining sharqiy qismi) va shimoliy Kavkazda yashagan hozirgi osetinlarning ajdodlaridir. Tayanch iboralar Dialektal farqlar, aniqlovchi va aniqlashmish ortasidagi boglanish, skif, sarmat tili, alan tili. Savollar Sak (xatan), sogd va xorazm tillari xaqida yangi malumotlar fanga qachon malum boldi? Qaysi til guruhida flektivlik xususiyati oldinroq yoqolgan? Alan tili qaysi til bilan birikkan? XII. MAVZU ISH REJA: Yangi eroniy tillar davri. Bazi eroniy tillarning qoshilib ketish jarayoni. Eroniy va gayrieroniy tillarning qoshilib ketish jarayoni. Yangi eroniy tillar davrida eroniyzabon xalqlarning yozuvi va yozma adabiyoti. Yangi eroniy tillar davri (IX-X asrdan shu kunga qadar) Yangi Eron til davri deganda kopchilik eron tillari tarixini arab alifbosi asosida yozilgan manbalarga qarab tushunadi. Albatta, bunga hozirgi zamon fors, dari, afgon va boshqa tillar kiradi, lekin sobiq ittifoq davrida arab alifbosidan majburan, chetlatilgan hozirda krill va lotin yozuvidan foydalanayotgan tojik, tolish, pomir tillari, hamda Kavkazda eroniy tillar guruhiga kiruvchi osetin, tat tillari ham shular jumlasidandir. Bazi eroniy tillarining ozaro chatishib ketishi jarayoni Arablar istilosiga qadar fors dialektlari parfyan va boshqa eroniy dialektlar bilan chatishib, butun Xuroson vohasiga tarqalgan edi. Buni Ibn al-Mukaffa (721-757), Muqaddasiy (X asr) va at-Tabariy (838-923) oz asarlarida yozib qoldirgan edilar. VII asrda jonli fors tili Marv viloyatida ham tarqalgan edi. Orta Osiyodagi sogd va tohar tillarining fors tili bilan qoshilib ketishi jarayoni uzoq vaqt davom etdi. Arablar istilosidan keyin ham sogd tili fors tiliga oz ornini tezda boshatib bermadi. Lekin iqtisodiy omillar hayotda oz hukmini otkazib, shaharlik sogd va toharlar rasmiy til sifatida fors tilini qabul qilganlar. Buni tarixchi Buxari Nershahiy (X asr) tasdiqlaydi. Fors tilining Orta Osiyoga keng tarqalishida arablarning qoshinlari ham katta rol oynagan. Chunki arab qoshinlari tarkibida kopchilikni xurosonliklar tashkil qilardi. Arablar ularni mavalilar deb atardilar. IX-X asrlarda Movarannahrda shu jumladan, Buxoro va Samarqand kabi yirik shaharlarda yerli aholi tola fors tilida gapirishga otgan edi. Zarafshon vohasining qishloq joylarida sogd tili butun orta asr davomida saqlanib qoldi, uning dialektlaridan biri hozir ham Yagnob daryosi boylarida mavjud. Lekin tojik tili uni sikib chiqaryapti, natijada ular hozirgi kunda ikki tillikdir. Aynan shu usulda sharqiy eron til guruhiga kiruvchi Toharistonning togli rayonlarida yashovchi aholi va Pomir togining baland joylarida yashovchi shugnon, ravshan yazgulom va boshqa tillarda gapirishuvchi xalqlar ham tojik tilini qabul qilib, hozirda ular ham ikki tillikdirlar. Bu tillardagi toponimlar hozir ham tojik tilida saqlanib qolgan. Eroniy va gayri eroniy tillarning qoshilib ketishi jarayoni Ahamoniylar yozuvi va yunon tarixchilarining asarlarida bayon qilinishicha Eron va Orta Osiyoda eramizdan avvalgi I minginchi yillarda yerlik aholi eroniy tillarda gapirishgan. Bu hududlarga turkiyzabon qabilalar eramizning boshlangich asrlarida Markaziy Osiyoning ichki maydonlaridan va Xitoy chegaralaridan aholining katta kochish jarayonida kelib qolganlar. Ular avval Orta Osiyoga, songra asta-sekin Eron hududlariga kirib borganlar. Turkiyzabon qabilalar Garbga kochish jarayonida avval Xitoy Turkistoniga kelib, bu yerga oz nomlarini berganlar. Turkiy qabilalar kelgan paytda sharqiy Eron dialektlarida gapiruvchi sak-tohar qabilalari yashardi. Ikkinchi bir qismi esa Amudaryo va Sirdaryo oraligida va Toharistonda xionit-eftalit nomi bilan eramizning IV-V asrlarida yashardi. VIII-IX asrlarda bu qabilalar budda diniga etiqod qiladilar. Keyinchalik eroniyzabon qabilalarning taqdiri boshqacha boldi. Otroq eroniy qabilalar turk qabilalari bilan qoshilib turkiyzabon bolishdi. Orta Osiyoda turkiyzabon aholining soni VI asrning 60-70-yillaridan boshlab, Turk hoqonati davrida, X-XI asrda Qoraxoniylar davrida va XI asr ortalarida Saljuqiylar davrida anchagina ortdi. Eroniy tilda sozlashuvchi aholini turkiyzabon xalqlarga qoshilib ketishi keyingi davrlarda Fargona, Shosh, Zarafshon va Qashqadaryo vohalarida ham roy berdi. Ayniqsa, bu jarayon Yettisuv vohasida tez avj oldi. Chunki tort atrofdan turkiy xalqlar bilan oralgan sogd qabilalari tola turk tiliga otishdi. Bu haqda XI asrda yashagan asli turk, lekin arab tilida ijod qilgan mashhur lugatnavis Mahmud Koshgariy sogd tilida gapirishgan oxirgi qabilalarni korgan va ularni avval ikki tillik bolgani va keyinchalik oz ona tillarini unutganliklarini yozgan. Orta Osiyoning boshqa viloyatlarida ham turkiylashtirish deyarli shu usulda bordi. Al-Beruniyning guvohlik berishicha, uning ona tili xorazm tili bolgan, u yoshligida xorazm tilida sozlashuvchi kishilarni korgan. Lekin Xorazmning tola turkiylashtirilishi XIII asrda tugallangan. Orta Osiyoda eroniy tillardan tojik tilining siqib chiqarilishi keyingi davrlarda ham davom etdi. Bu asosan, Fargona, Chirchiq, Zarafshon, Qashqadaryo va Surxondaryo vohalariga xosdir. Prof. I.N.Zarubinning guvohlik berishicha turklashtirish (ozbek) masalan, Urgut tumanida shu kungacha davom etib kelmoqda. Buxoro, Samarqand shahar va shahar atroflarida aksariyat aholi ikki tillikdir. Saljuqiylar davrida (XI-XII asr) turkiyzabon qabilalar Eron yassi togligining shimoliy-garbiy qismlarida paydo bolishdi. Shu davrda janubiy Ozarbayjondagi eroniyzabon aholining turkiy qabilalar bilan birikishi boshlandi. Turkiy qabilalarning migratsiyasi kuchaygan sari bu maydonda turkiy tilning rolini oshira bordi. Mahalliy aholining kopchiligi turkiy tilni (Ozarbayjon) qabul qildi. Bazilar esa (tat va tolishli) oz tillarini ham saqlab qolib, hozirgi kunda ular ikki tillikdir. Eroniy tillar hamisha biz tilga olgan hududda oz ornini turkiy tillarga boshatib beravermagan, baraks ozini turk deb atagan Kulob viloyatidagi kishilar hozir tola tojik tiliga otganlar. N.Magidovichning yozishicha XX asrning 20-yillarida Buxoro amirligiga qarashli qishloq joylarining 23 foiz (%)i ozlarini turkiy qabilalardan biriga tegishli deb bilganlar. Lekin kundalik turmushda esa tojik tilidan foydalanganlar. Hozirgi kunda Ozbekiston hududidagi tojik millatiga mansub kishilarning aksariyati ikki yoki uch tillikdir. Huddi shu hol Eronning garbiy va janubiy-garbiy qismida ham roy berayapti. Shu kunlarda ham tola eroniyzabon bolgan kishilar ananaga kora ozlarini turkiy avlodga mansub deb hisoblaydilar. Afgonistonda tojik tilining turkiy va mogul tillari bilan qoshilib ketishi va natijada tojik-fors tilining golib chiqishi hammaga malum. Masalan: Afgonistonning shimoliy-garbiy qismida yashovchi yarim kochmanchi chor aymoq qabilasi avvalda turk, mogul tillarida sozlashgan bolsalar, hozirgi kunda ular tojikzabon bolib ketishgan. XVIII asrda shimoliy Erondan Hirot va Kobul taraflariga kochib otgan qizilboshlar Afgonistonda hukumronlik qilgan mogul avlodlari hazoriylarga qoshilib ketganlar. XIX asrda ham hazoriylarning ayrim guruhlari mogul tilining dialektlarida gapirishardi. Hozirgi kunda hazoriylar tola tojikzabondir. Eron va Orta Osiyodagi ayrim arab guruhlari (masalan: Samarqand va Qashqadaryo viloyatlaridagi) hozirgi kunda ikki-uch tillikdirlar. Bularning hammasi siyosiy vaziyatning ozgarishi va iqtisodiy munosabatlar bilan bogliq. Bu yerda biror tilni ortiq yoki kam korish xato bolur edi. Afgonistondagi eng katta qabilalardan biri gilzaylar X asrlarda turkiyzabon edilar. XVI asrga kelib, ular pashtu tilini qabul qildilar va oz tillarini butunlay unutdilar. Huddi shunday hollar hind-eron tillaridan kashan, Belujistondagi dravid tilidagi belujlarning pashtu va eroniyzabon belujlar bilan qoshilishi kuzatilgan. Orta Osiyo va Afgonistonda turli siquvlardan jon saqlab qolgan tillar bor, ular ozlari tarqalgan joylardan siqilib, togli yerlardan joy olganlar. Bularga Zarafshon vohasidagi sogd tilining davomchisi yaGnob tili, Pamir toglarida ravshanlar, vaxtanlar, ishkashim, yozgulom tillari, Afgonistondagi munjon tili kiradi. Oz-ozidan korinib turibdiki, mazkur tillarni organish, eron tilshunosligi uchun qanchalik katta axamiyatga ega. U til xaritasini korsatish va eroniy va gayri eroniy tillarning qoshilishi, paydo bolishi va ikki uch tillik xodisalarni organishga imkoniyat yaratib beradi. Yangi eroniy til davrida eroniyzabon xalqlarning yozuvi va yozma adabiyoti (IX-XV asrlar) Hozirgi zamon tirik eroniy tillarini tarixga nazar tashlasak, ularni yozuvga ega va ega emasligiga kora quyidagi guruhlarga ajratishimiz mumkin. Qadimgi yozma adabiyotga ega bolgan xalqlar. Bularga forslar, tojiklar va dariyzabon xalqlar kiradi, ular deyarli 2,5 ming yillik yozuv va adabiyotga ega. Keyinroq yozma adabiyotga ega bolgan xalqlar. Bularga XV asrda yozuv va yozma adabiyotga ega bolgan afgon (pashtu)lar kiradi. Yaqin otmishda yozuv va yozma adabiyotga ega bolgan xalqlar. Bularga osetin xalqi mansub. Ular XVIII asrda yozuvga ega bolib, oz adabiyotini yaratmoqdalar. Buxoro juhudlari ham XX asr boshlarida kirill alifbosi asosida oz yozuvlariga ega boldilar. Oz yozuviga umuman ega bolmagan xalqlar. Bularga Erondagi lur va baxtiyor qabilalari, Afgonistondagi munjonlar va Orta Osiyo lolilari kiradi. Lur va baxtiyor qabilalarining folklorini arab yozuvi asosida olimlar tomonidan organishga urunishlar bolgan. Orta Osiyoda, asosan, Ozbekistonda Buxoro lolilari uchun ozbek, tojik va rus tillaridagi maktablar eshigi hamisha ochiqdir. Shunday qilib yangi eron tillarini organish manbalari va bu tillarda yaratilgan adabiyotlarni ikki guruhga ajratamiz: original yozuvlar yodgorliklari: nasr va nazmdagi badiiy adabiyotlar, ilmiy va tarixiy bayozlarni oz ichiga olgan orta asr qolyozmalari, yangi va eng yangi davrdagi litografiya, kopaytirish vositalarining nashr mahsulotlari va matbuot; tadqiqotchilarning yodnomalari (til, folklor, etnografiya, hozirgi davrda maxsus ilmiy maqsadlarni nazarda tutgan). Shu nuqtai nazardan kelib chiqib, hozirgi zamon eroniy tillar davrini ikki qismga ajratib organamiz: a) orta asr yodgorliklari (mumtoz fors-tojik adabiyoti IX-XVI asrlar); b) hozirgi zamon eroniy tillar (XVI-XVII asrlardan to shu kunlargacha). Tayanch iboralar Jonli fors tili, mavali askarlar, yagnob (tili) shevasi. Zarafshon vohasi, Ahamoniylar yozuvi, budda dini, Qoraxoniylar sulolasi, Turk xoqonligi, Saljuqiylar davri Savollar Yangi eroniy tillar davri qaysi davrdan boshlanadi? Eroniy tillarga qaysi Gayri eroniy tillar qoshilib ketdi? Eroniy tillarda gapirishuvchi qaysi millatlar turkiy tillarni qabul qildi? XIII. MAVZU ISH REJASI: Yozuv. Juhud alifbosi. Lotin alifbosi. Kirill (rus) yozuvi asosidagi yaratilgan alifbolar. Orta asrlarda fors (tojik) tilida yaratilgan yozma adabiyot (IX-V asrlar). Arablar istilosidan keyingi birinchi asrlardagi eroniy tillarning yozuvi. Yozuv Yangi eron til davrining aksariyat yodgorliklari arab alifbosida yozilgan. Arab alifbosining Orta Osiyo, Eron, Afgoniston va ularga qoshni davlatlarga tarqalishiga asosiy sabab islom dinining shu mamlaktlar xalqlari tomonidan qabul qilinishidir. Arab yozuvi xuddi oromiy yozuviga oxshab finikiy yozuviga borib taqaladi. Arab alifbosida 28 belgi bor. Yozuv ongdan chapga qarab yoziladi. Xarflar bir-biriga qoshilganda ularning alohida korinishini ozgartiradi. Arab tilida bir xarf yozilish xolatiga qarab (alohida, soz boshida, soz ortasida va soz oxirida) 2 va 4 korinishga ega boladi. Fors tilida arab tiliga xos bolmagan 4 tovushga P-, Ch-, G-J- harflar moslashtirildi. Arab-fors alifbosini boshqa eroniy tillarga, masalan,osetin tiliga ham qollashga xarakat qilingan. Pushtu va Xorazm tiliga S- (saranduy, sarandvol) harfi qoshilib tillarning fonetik xususiyati imkon boricha aks ettirilgan. Orta Osiyoda joylashgan sobiq turkiyzabon va forsiyzabon xalqlar XX asrning 20-30-yillarigacha arab alifbosidan foydalanishgan. Keyinroq ular lotin va kirill alifbosiga otishgan. Juhud alifbosi Arab alifbosi bilan bir qatorda bazi eroniy tillarni sabt etishda juhud alifbosidan ham foydalanishgan. Juhud alifbosidan Ahamoniylar davridayoq Eronda yashagan musaviy mazhabidagi kishilar foydalanishgan. Ular Xuroson orqali Afgoniston va Orta Osiyoga otib qolgan musaviy mazhabiga tobe Buxoro juhudlari va Kaspiyboyi orqali Kavkazga kelib qolgan togli xalq totlardir. Tarixda koplab juhud-fors alifbosi nomi ostida yozilgan adabiy asarlar uchrab turadi. Shuningdek diniy yonalishdagi Injil (Bibliya)ga berilgan izohlar kitobi ham juhud alifbosida yozilgan. Lotin alifbosi XX asrning 20-30-yillarida sobiq Ittifoq hududida yashagan eroniyzabon xalqlar osetin, tojik, shugnon, tolish va tatlar uchun lotin alifbosi tavsiya qilingan edi. Bu alifbo mazkur tillarning fonetik xususiyatlarini nazarda tutgan alifbo bolib, arab alifbosiga nisbatan maqul edi, chunki u faqat tillarning tovush tarkibini emas, balki eron tillari morfologiyasini ham yaxshi aks ettirardi. Lekin turli obektiv sabablarga kora lotin alifbosi eroniyzabon xalqlar tomonidan qabul qilinmay, undan faqat transkripsiya maqsadida foydalanilyapti xolos. Rus (kirill) yozuvi asosidagi alifbolar Lotin alifbosidan eroniy zabon xalqlar taxminan 10 yilcha foydalanishdi. 1939-40-yillarda lotin alifbosi har bir tilga moslashtirilgan kirill (rus) alifbosi bilan olmoshtirildi. Bu qarorni asosiy maqsadi boshqa xalqlar qatori eroniyzabon xalqlarni ham tezroq rus tiliga orgatish va rus tili orqali rus madaniyatini boshqa xalqlarga singdirish edi. ORTA ASRLARDA FORS (TOJIK) TILIDA YARATILGAN YOZMA ADABIYOT VA YOZUV (IX-XU ASRLAR) Arablar istilosidan keyingi birinchi asrlardagi eroniy tillardagi yozuv Yangi eroniy til davrining ibtidosi fors (tojik) tilida yozilgan ilmiy va badiiy adabiyotning gullab-yashnashi bilan belgilanadi. Bu davrda fors (tojik) tilida yozilgan adabiyotlardan boshqa biror eroniy tillarda yozilgan manbalarni kormaymiz. Malumki, Xuroson va Movaronahrda fors tili axolining jonli tiliga aylangan edi. Biroq fors tilining yozuv tili yozma adabiyot tili va ish yuritish tiliga aylanib yanada kattaroq hududga tarqalganini takidlab otishimiz zarur. Agar VIII-IX asrlarda fors (tojik) tili Eronning janubiy-garbiy qismi, Xuroson va Movaronahrda aholining jonli tili bolib xizmat qilgan bolsa, adabiy til sifatida esa Ozarbayjon, Kurdiston, Kichik Osiyo, Hindiston va Xitoy Turkistoniga tarqalgan edi. Yani fors adabiy tilidan faqat fors-tojiklar emas, balki kurdlar, afgonlar, hindlar, ozarbayjonlar va deyarli hamma turkiyzabon xalqlar foydalanishgan. Bu yerda shuni alohida takidlab otish kerakki, kurd tilida badiiy adabiyot XII asrning ortalarida, afgon (pashtu) tilida esa XV-XVI asrlarning boshlarida yaratilgandir. Arablar istilosidan keyingi birinchi asrlarda fors tilida yozilgan adabiyotlar arablar istilosigacha bolgan davrga nisbatan kam yaratilgan edi. Bu davrda fors tilida diniy (aksariyat zaroastriy, moniy va nasroniy) adabiyotlar yaratish yoki kochirib yozish va tarjima qilish ishlari davom etardi. Albatta bunday asarlar otashparastlar, moniychilar va nasroniy jamoalarida yaratilardi. Oz dinlariga sodiq qolgan bunday jamoalarning sonlari asta-sekin kamayib borardi. Bu mavzuda yaratilgan asarlar arab lashkarboshilari va keyinchalik yerlik hokimlar tomonidan yoqib yuborila boshlandi. Shunday usul bilan koplab Orta Osiyo va Eronda yaratilgan asarlar yoq qilinib yuborildi. Bunday xolatlar shu kunlarda Afgonistonda ham uchrab turibdi. Afgonistonda vaqtincha hukumronlik qilib turgan Tolibonlar xarakatining rahbari Mulla Umar va uning safdoshlari fatvosi bilan Afgonistonning shimoliy qismidagi budda dinining sanat asarlari va haykallari yoq qilib yuborildi. Arab alifbosida yaratilgan adabiyotlar masalasiga kelsak, arab alifbosi arablar istilosidan song darrov fors tiliga moslashtirilmadi. VIII asrning ortalarigacha Xurosonda fors alifbosidan (pahlaviy alifbosi asosida) foydalanib kelishgan va xat yozuvchi mirzalarni magamiylar deb atashgan. Ular eronliklar bolishib, islom dinini qabul qilmaganlar. Bu haqda al-Jahshiyoriyning (942-yilda vafot etgan) guvohlik berishicha forslar faqat 742-yildagina fors (pahlaviy) xatidan voz kechib, arab alifbosiga otganlar. Va shu yildan boshlab arab tili va arab yozuvi Xuroson va Mavoranahr hududida idora ishlarida majburiy ravishda qollanila boshlandi. Tayanch iboralar Arab yozuvi, finikiy yozuvi, musaviy mazhabi, juhud-fors alifbosi, nasroniy adabiyotlar. Savollar Arab yozuvining asosi qaysi yozuvga borib taqaladi? Juhud alifbosidan qaysi davrda va qaysi joylarda foydalanilgan? Kirill va rus alifbosidan fanning qaysi sohalarida foydalanilgan? XIV. MAVZU ISH REJASI: Arab istilosidan song arab xalifatligi hududida arab tili va uning orni. Somoniylar davrida fors-tojik tilida yaratilgan badiiy va ilmiy adabiyot. Mumtoz fors adabiy tilining dialektologik asosi. Arab istilosidan song arab xalifatligi hududida arab tili va uning orni Hijriy 81-yil, milodiy 700/707-yildan boshlab arab tili davlat tili deb elon qilingan edi. VIII asrga kelib xalifat tarkibiga kiruvchi Xuroson va Movarannahr maydonida arab tilidan faqat xalifat vakillari emas, balkim yerlik hukumronlar ham foydalana boshlashdi. VIII-XI asrlarda arab tilidan faqat ish yuritish uchun foydalanibgina qolmay, balkim adabiy til sifatida ham foydalanildi. Shu davrda yashagan yerlik olimlar: matematik Al-Xorazmiy (780-847-y.); fargonalik astronom Al-Fargoniy (1X asr); faylasuf Al-Farobiy (X asr;) mashhur tilshunos Mahmud Koshgariy (X1 asr); Ibn Xordodbeh (820-912-y.); ensiklopedist alloma Al-Beruniy (973-1048-y.) va alloma-tabib Ibn-Sino (980-1037-y.)lar oz asarlarini arab tilida yaratganlar. Qaerda islom dini tarqagan bolsa osha yerda arab tilidan foydalanishgan va arab tili Yaqin va Orta sharq mamlakatlarida huddi lotin tili orta asrlarda Yevropada xalqaro til vazifasini bajargandek, bu yerda u ham huddi shu vazifani bajara boshladi. Lekin Eron va Orta Osiyoda yerlik aholining tillarida ham adabiyotlar yaratilaverdi, ammo ular bizgacha yetib kelmagan. IX asrga kelib arab tili asta-sekin yerli til fors-tojik tili tomonidan siqib chiqarila boshlandi, chunki yerli aholining aksariyati shu tilda gapirashar edi. Fors tilini zabt etish uchun arab alifbosi qachon birinchi marta qollanilgani shu paytgacha nomalum. Tarixiy sharoitlardan kelib chiqib, IX-X asrlarda Eronning garbiy viloyatlarida va Orta Osiyoda fors tilida yozma adabiyotni yaratish, buning uchun esa yozuv zvrurligi sezildi. Bu haqda Tarix-e Seistonda eslatib otilgan. Somoniylar davrida fors tojik tilida yaratilgan badiiy va ilmiy adabiyot Arab xalifaligi bilan bevosita bogliq bolmagan feodal davlatlar. Tohiriylar (821-873); Saffariylar (873-903); Somoniylar (875-999) davrida fors adabiyoti arab alifbosi asosida yaratila boshlandi. Ayniqsa, Somoniylar davrida yozma adabiyot gullab-yashnadi. Bu davrda fors-tojik tili Somoniylar davlatining rasmiy tiliga aylandi. Uning poytaxti Buxoro shahrida fors yozma adabiyotining yulduzlari Rudakiy (IX asr oxiri va X asr boshi), Abul Xasan Shahid Balxiy, Abu Mansur Muhammad Ibn Ahmad Daqiqiy va Abu Shukur Balxiylar yashab ijod qildilar. Dunyoning eng ulug shoirlaridan biri Abul Qosim Firdavsiy (933/934 1020/1025) ham Somoniylar sulolasi bilan bevosita bogliqdir. Fors (tojik) adabiy tilining siyosiy va madaniy hayotga kirib kelishi va arab tilining asta-sekin siqib chiqarilishi Arab tili, eng avvalo, sheriyatda (poeziya) oz ornini fors tiliga boshashib berdi. Chunki shoirlar oz hukumronlarini madh etib, tevarak atrofga uni koz-koz qilar va oz navbatida hukmronining raqibini haqoratlab, uni masxara qilar, shu bilan feodal hukmron sinfga bevosita xizmat qilganlar. Masalan, Mahmud Gaznaviy davrida saroyda Malik(a) ul-shuaro boshchiligida mahsus shoirlar xizmati bolimi bor edi. Arab tili esa ilmiy adabiyotlar tili bolib xizmatini davom ettiraverdi. Masalan, Beruniy, Ibn Sino kabi allomalar shu davrda oz ilmiy ishlarini arab tilida yozganlar. Lekin, shu bilan bir qatorda, arab tilida yozilgan bazi diniy, tarixiy, falsafiy asarlarni fors tiliga tarjima qilish ishlari boshlandi. Masalan, Somoniy amirlardan biri shunday degan: farmud ki in kitob-ro va parsi boyad kard to sass va amm-ra manfaat buvad. Tarjima qilingan asarlar qatoriga Tafsirlar, Tarixi Tabariylarni kiritish mumkin. Tarixi Tabariyni Somoniylar sulolasida vazir bolib ishlagan Abu-Ali Muhammad Balamiy arab tilidan mumtoz fors tiliga tarjima qilgan. Amir Mansur Ibn Nuhning farmoniga kora Tafsir fors tiliga (parsi-yi dari-yi rahi rast) tarjima qilingan. Orta Osiyoda ham shunday ahvolni koramiz. 933-934-yillarda Nurshahi tomonidan arab tilida yozilgan Tarixi-Buxaro 1128 yilda fors tiliga tarjima qilingan va 1178-yilda qayta tahrir bilan yana tarjima qilingan. Arab alifbosi asosida Tus hokimi Abu Mansurning farmoniga kora yerli aholining ogzaki nasriy ijodi bir toplam sifatida kitob holiga keltirilgan. Muallifi nomalum bolgan udud al-alam. 982-983-yillarda Guzgan (Afgonistonning shimoliy-garbiy qismida) maydonga kelgan. Bunday misollarni koplab keltirish mumkin. Mumtoz fors adabiy tilining dialektologik asosi Garbiy Erondan tortib to sharqiy Turkistongacha bolgan maydonga tarqalgan fors tili oz-ozidan hududiy shevalarga bolingandi. X asrda yashagan arabiyzabon geograf Muqaddasiy Xuroson, Seyiston va Movarannahrni yaxshi bilagan. U bu viloyatlarda fors (tojik) tilining Nishopur, Bust, Mavr, Balx, Hirot, Buxoro, Samarqand, Shosh, Fargona shevalari mavjudligini takidlab otgan. Uning yozishicha, Tus va Nisa shevalari bir-biriga juda yaqin, Seraxs va Obivaod shevalari esa Marv shevasiga oxshash. Bomiyon, Tohariston, Termiz shevalari Balx dialektiga yaqin turadi. Marv va Balh shevalari orasida muomalada bolgan Juzjon shevasi har ikki dialektga yaqin turadi. Asosiy farqlar fonetika va leksik qatlamlarda uchraydi. Bu degan soz forsiyzabon xalqlarda umumzabon yoq degan xulosaga olib kelmaydi. Lekin fors tojik adabiy tilining dialektal bazasi qaysi dialekt asosida shakllangan degan savolga javob bera olmaydi. Rus eronshunoslaridan K.G.Zaleman Kratkaya grammatika novopersidskogo yazika, V.A.Jukovskiy Novopersidskiy pismenniy yazik, I.M.Oranskiy Vvedenie v iranskuyu filologiyu, eronlik olimlardan Malik ush-Shuaro Bahor Sabkshenosi va Parviz Notel Xonlari Zabonshenosi va zabone forsi asarlarida mumtoz fors adabiy tili Xuroson, Seyston va Movarannahr shevalari asosida shakllanganini takidlab otishadi. Mumtoz fors adabiy tili ozining leksik, semantik fonetik va grammatik til normalariga ega edi. (YE.E.Bertels). XV asrgacha fors va tojik adabiy tillarining til xususiyatlari boyicha keskin chiziq tortish mumkin emas. Shuning uchun ilmiy adabiyotlarda XV-XVI asrgacha faqat fors termini ishlatilmay kopincha fors-tojik termini qoshib ishlatilmoqda (SH.Shomuhammedov). Tayanch iboralar Davlat tili, xalqaro til, Somoniylar sulolasi, fors tojik adabiy tili, Xuroson dialekti. Fors-tojik tilining normalari. Savollar Arab tili qachon xalqaro til darajasiga kotarilgan? Fors tojik tilidagi yozma adabiyot qaysi davrda gullab yashnadi? Mumtoz fors-tojik tilining dialektologik asosi haqida eronshunos olimlarning qanday fikrlari mavjud? XV. MAVZU ISH REJASI: Hozirgi zamon (tirik) eroniy tillar. hozirgi zamon eroniy tillarning joylashish orni. Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifiy muammolari. Hozirgi zamon fors tili. Hozirgi zamon tojik tili. HOZIRGI ZAMON (TIRIK) ERONIY TILLAR Hozirgi zamon eroniy tillarning joylashish orni Eroniy tillar va shevalar hozirgi kunda dunyoning juda katta maydonini egallagan: garbda Tigr daryosidan tortib to sharqda Hind daryosi havzasi, Xitoy Turkistonigacha, shimolda Kavkaz toglaridan to janubda Fors korfazi va Arab dengizigacha bolgan yerlarda eroniy tillardan yoki shevalaridan birida kishilar gapirishar edi. Bu degan soz biz yuqorida zikr etgan yerlarda hamma xalqlar shu tillarda gapirishar edi degan soz emas. Eroniy tillarda gapirishuvchi xalqlar bilan bir qatorda, semit, turk, iberiy-kavkaz, hind tillarida sozlashuvchi xalqlar ham ular bilan birga yashardi. Xatto rasmiy davlat tili fors, dariy, tojik bolgan Eron, Afgoniston va Tojikiston kabi davlatlarda ham aholining kopchiligini eroniy bolmagan boshqa tillarda sozlashuvchi xalqlar tashkil qiladi. Hozirgi kunda eroniy tillarda sozlashuvchi aholining aniq hisobini aytish qiyin. Chunki Old va Markaziy Osiyo davlatlarida demografik statistika boyicha aniq, ishonarli malumotlar yoq. Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifi muammolari Eroniy tillar oilasida shunchalik shevalar, lahjalar kopki, ularning ichidan mustaqil tillarni ajratib olish muammodir. Bu muammo shundan iboratki, birinchidan, eroniy tillar ichida yozuvga ega bolmagan shevalar anchagina, ikkinchidan, bu tillar va dialektlar yetarli darajada organilmagan, uchinchidan eroniy tillar va dialektlar ortasida aniq kriteriy yoq. Masalan, Afgonistonda pashtu tilining mahalliy shevalaridan hisoblangan Qandahor dialekti asosida pashtu adabiy tili shakllangan. Pokistonda esa Peshovar viloyatida halil-momand dialekti asosida adabiy til yuzaga kelgan. Bu ikki adabiy tilning shakllari bir-birlaridan fonetik, morfologik xususiyatlari bilan sezilarli darajada farqlanadi. Biz shu kunda pashtu tilida mustaqil ikki adabiy til mavjud deb ayta olamiz. Ozbekistonda Buxoro yahudiylari va yerlik lolilar yashaydi. Yahudiylar oz tillariga ega, lekin uni mustaqil til deb atash mumkinmi? Yoq, albatta. Mahalliy lolilar ham oz tillariga ega. Lekin u yozuvga ega bolmagan til. Bu tillar bilan juda oz kishi shugullangan xolos. Mazkur tillar kopchilik shevashunos olimlarning fikricha tojik tilining shevalaridan biridir xolos. Yahudiy tilida adabiyotlar nashr etilgan. Lekin ular yaxudiy tilining adabiy normalari asosida yozilganmi yoki tojik adabiy tili mezonlari asosida nashr etilganmi? Buni olimlar chuqurroq organishi kerak. Eronshunoslikda eroniy tillar va shevalarni tasniflash boyicha qabul qilingan yagona mezon yoq. Shuning uchun bu maruzada hozirgi zamon eroniy tillar va shevalar haqida gapirar ekanmiz, yuqorida aytilgan kamchiliklarni nazarda tutmaymiz va sharq mamlakatlarining kopchiligida qabul qilingan odatga kora shevalarni ularning geografik joylashishiga kora nomlaymiz. Hozirgi zamon fors tili Hozirgi zamon fors tili, asosan, Eron hududida tarqalgan. Fors tili Eronda rasmiy davlat tili hisoblanadi, chunki forslar Eron aholisining deyarli yarmini tashkil qiladi. Forsiyzabon aholining aksariyati Eronning markaziy va janubiy viloyatlarida istiqomat qilishadi. Forslar asosan katta shaharlarda yashashadi. Forslarning ayrim guruxlari Iroqda, Saudiya Arabistonida va Baxrayin orollarida yashashadi. Shuningdek, ozlarini eroniylar deb atovchi fors guruhlari Ozbekistonda (Buxoro, Samarqand, Jizzax va Katta qorgon shaharlarida), Turkmanistonda (Ashxabod, Marv shaharlarida) va Zakavkaze (Kavkaz orti) mamlakatlarida yashashadi. Orta Osiyodagi eroniylar bular eski Marv shahrining aholisi bolib, ular Buxoro amirining (XVIII asr oxiri XIX asr boshlari) farmoni bilan Buxoro va Samarqand shaharlari atrofiga zorlik bilan kochirib kelinganlar. Ular diniy etiqodi boyicha shia mazhabiga mansub bolib, sunniy mazhabiga tegishli atrofdagi kishilardan ajralib turadilar. Sobiq Ittifoq davrida diniy odatlarning taqiqlanishi natijasida ular tojik aholisi bilan qoshilib ketdilar. Eroniylarning kopchiligi ikki-uch tillikdir. Hozirgi zamon fors tili va hozirgi zamon tojik tilining chiqib kelishi bir bolsada ularning mumtoz adabiy tili Xuroson dialekti asosida shakllangan bolishiga qaramay, ularning geografik xolati, siyosiy ahvoli va iqtisodiy jarayonlar tufayli alohida-alohida mustaqil tillarga ajrala boshladilar. Hozirgi fors adabiy tili ozining dialektal bazasini Tehron dialekti asosida shakllantirib tez rivoj topa boshladi. Malik-ush-shuaro Bahor ozining Sabkshenosi yo torix tatavur-e forsi kitobida shunday yozgandi: Kami namiguzarad ke tamom-e mardom-e eron be zudi be lahje-ye tehron xarf mizanad, haqiqatan, hozirgi zamon fors adabiy tili Tehron dialekti asosida shakllanib, ozining standart til normalariga ega boldi va shu asosda koplab badiiy, ilmiy asarlar yaratildi va yaratilmoqda. Eron yozuvchi va shoirlaridan Sayid Nafisiy, Kozimiy, Sodiq Xidoyat, Bozurg Alaviy va boshqalarning asarlari ozbek tiliga tarjima qilingan. Hozirgi fors yozuvi arab yozuviga asoslangan bolib unga qoshimcha harflar kiritilgan. Eronda yashovchi forsiyzabon juhudlar esa fors tilida yozish uchun juhud alifbosidan foydalanib kelishmoqda. Hozirgi zamon tojik tili Tojiklar asosan, Orta Osiyoda yashashadi. Tojikiston Respublikasida tojiklar aholining asosiy qismini tashkil qiladi. Undan tashqari Ozbekiston Respublikasining quyidagi tumanlarida zich yashashadi: Fargona vodiysida: a) Namangan viloyatining Pop, Chust, Kosonsoy tumanlarida; b) Fargona viloyatining Sox, Rishton tumanlarida; Qashqadaryo viloyatida: a) Qashqadaryo daryosi yuqori oqimda; b) Shahrisabz va Qarshi tumanlarida; Buxoro viloyatida: a) Gijduvon, Nurota, Karmana tumanlarida; b) Buxoro shahrida; Samarqand shahrida; Surxondaryo viloyatida: a) Sherobod daryosi yuqori oqimida; b) Boysun tumanida; v) Sariosiyo tumanida; Toshkent viloyatida: a) Chirchiq daryosi yuqori oqimi boylab; b) Chatqol va Pskom daryolari oqimi boylab; v) Bostonliq tumanining togliq (Burchmulla), Bogiston hududlarida. Tojiklar shuningdek, Qirgiziston Respublikasining Jalolobod va Osh viloyatlarida ham yashashadi. Shuningdek ular Turkmaniston respublikasining Ozbekiston bilan chegaradosh hududlarida ham yashashadi. Orta Osiyo hududlarida tojik tilida sozlashuvchi bazi etnik guruhlar ham bor. Bular Orta Osiyo yoki Buxoro juhudlari (ular ozlarini ivri yoki yahudiy, deb atashadi) bolib, Ozbekistonda Buxoro, Samarqand Kattaqorgon va Fargona vodiysidagi shaharlarda yashashadi. Shunday guruhlardan yana biri Orta Osiyo lolilaridir. Ular Ozbekistonning Fargona vodiysi, Samarqand viloyatida, Tojikistonning Hisor vodiysi va Kulob viloyatlarida yashashadi. Ozbekistonda Qashqadaryo, Buxoro va Samarqand viloyatida guruh-guruh bolib qishloqlarda arablar ham yashaydiki, ularning bir qismi tojikcha, bir qismi ozbekcha gapirishadi. Kopchiligi esa ikkitillikdir. Bulardan tashqari, tojik tilida Afgonistondan chiqqan jamshidlar, hozarlar (bular asosan, Turkmanistonda yashashadi) gapirishadi. Ozbeklarning kopchiligi ham tojik tilini bilishadi. Tojik va tojikzabon xalqlarning kopchiligi Afgonistonda ham yashashadi. Shimoliy Afgonistonda tojiklar aholining taxminan 50 foiz (%)ini tashkil qiladi. Afgoniston janubida Qandahor viloyatida, garbiy qismi Hirot viloyatida ham koplab tojiklar yashaydi. Afgoniston poytaxti Kobulda esa boshqa xalqlar qatori tojiklar ham yashaydi va bu shahar shevasi adabiy til darajasiga kotarilib, u Kabuliy, Forsiy kabuliy nomlari bilan ilmiy adabiyotga kirib keldi. Afgonistonda shuningdek, bir necha guruhlarga bolinib ketgan chor-aymoqlar ham yashaydiki, ular tola tojik tilida gapirishadi. Bu qabilalar firuzquhlar, jamshidlar taymaniylar va hazoriylardir. Bularni Afgonistonda turk tatarlari deyishadi. Firuzkuhlar yarim kochmanchi qabila bolib, Murgob daryosi boylab yashashadi. Etiqodi boyicha musulmon sunnitlar. Ular Amir Temur davrida Erondan bu yerlarga kochirilganlar. Jamshidlar ham yarim kochmanchi holda hayot kechirishadi va Xirot viloyatining shimoliy-garbiy qismi, Kushka va Xarirud daryosi boylab joylashishgan. Ularning bir qismi Eronda ham bor. Afgoniston bilan chegaradosh sharqiy Xurosonda zich joylashishigan. Ularning vatani Seyiston bolib, Amir Temur ularni XIV asrda shimol tomonlarga kochirgan. Erondagi jamshidlar shia mazhabiga, Afgonistondagi jamshidlar esa sunniy mazhabiga etiqod qiladilar. Taymaniy yoki teyminiylar Hirotning janubiy-sharqiy qismida Farrah rud daryosining yuqori oqimida yashashadi. Dehqonchilik, yarim kochmanchi holda chorvachilik bilan shugullanishadi. Sunniy mazhabiga mansub. Chingizxon davrida Orta Osiyoga kelib qolgan mogullar bolib, ular keyinchalik tojikzabon bolib qolishgan. Hazora-hazoriylar, asosan, Afgonistonning Kobul va Maydonshor, Bomiyon Xirot shaharlari orasida yashashadi. Shuning uchun bu hududlarni azarejot deb atashadi. Ular Afgoniston Turkistonining togli hududlarida va Badahshon viloyatining janubiy qismida ham yashashadi. Ular ikki guruhga bolinadi. Qalayi-nav va Kattagon hududlarida yashovchi hazoralarni deh-i-ziynat, qolgan joylarda yashovchi hazoralarni barbariylar deb atashadi. Sunniy mazhabiga mansub bolib, hammalari kochmanchi holatda yashashadi va chor-aymoq guruhiga mansubdirlar. Kopchiligi shia mazhabiga mansub. Shia mazhabiga mansub bolganlarning soni Afgonistonda taxminan 1 mln. kishiga yaqin. Hazoralar Eronda, Turkmanistonda va qisman Tojikiston davlatlarida ham yashaydilar. Hazoriylar Chingizxonning yurishida qatnashgan askarlarning avlodlari bolib, hazora sozining ozi hazor ming sozidan olingandir. Zahiriddin Muhammad Boburning guvohlik berishicha XVI asrda ham mogul qoshinlarining bir qismi oz tilini saqlab qolganlar (Kobulning garbiy qismida, togli tumanlarda yashovchi qismi). Lekin XIX asrga kelib, ular ham deyarli oz tillarini yoqotib, tojik tilini qabul qilganlar. Fors tojik tilining turli shevalarida temuriylar yoki teymuriylar (Xirotning janubiy qismida), beluj kochmanchi qabilalari (Xuroson hududida) hamda Xuroson arablari (Seraxs, Birjanda) hududlarida tojik tilida gaplashishadi. Tojik tili Tojikiston respublikasida davlat tili deb elon qilingan. Tojik adabiy tili standart til darajasiga kotarilib bormoqda. Uning shakllanishida mashhur yozuvchi va shoirlardan Sadriddin Ayniy, Mirza Tursunzoda, S.Ulugzoda, Sulaymon Loyiq va boshqalarning xizmatlari katta. Tojik tilining yozuvi ham huddi turkiy xalqlar kabi bir necha alifbolarga asoslangan. 1928-29-yillargacha tojiklar arab alifbosidan foydalanishgan bolsa, 1928-29/1939-40-yillarda lotin alifbosidan foydalanishdi. 1940-yildan boshlab (kirill) rus alifbosidan foydalanishmoqda. Unga 6 ta qoshimcha harf kritilganki, ular faqat tojik tilining oziga xos tovushlarini ifoda etadi. Tayanch iboralar Tirik tillar. Buxoro yahudiylari, ozlarini eroniy deb atovchi guruh, geografik joylashishi, diniy odatlar, standart til, ikki tillik, kop tillik Savollar Hozirgi zamon eroniy tillar dunyoning qaysi hududlariga joylashgan? Hozirgi zamon eroniy tillarning tasnifida qanday muammolar mavjud? Hozirgi zamon fors adabiy tili qaysi sheva asosida shakllangan? Hozirgi tojik adabiy tilining normasi qaysi dialektga asoslangan? XVI. MAVZU ISH REJASI: Afgon tili. Osetin tili. Kurd tili. Beluj tili. Afgon tili (pashto) Afgon tili yoki pashto tili, asosan, Afgoniston va Pokistonda tarqalgandir. pastun kop.sh. pastana sozi afgonlarning nomidir. Bundan pasto tilning nomi kelib chiqqan. Afgonlar oz tillarini, pashto deb atashadi. Pashtu sozi ingliz tilidagi pusitu sozining buzilgan shaklidir (transletirratsiya shakli). Afgon (pashtu) tilida hammasi bolib 12-14 mln. aholi gapirishadi, shu jumladan 5-6 mln. kishi Pokistonda yashaydi. Savr inqilobi davrida va ayniqsa, tolibonlar xarakati davrida juda koplab pashtunlar Pokistonga otib ketishdi. Shuning uchun pashtunlarning aniq sonini belgilash qiyin. Ularning aksariyati hali ham qabila shaklida yashab, asosan, chorvachilik bilan shugullanishadi. Kupsonli afgon qabilalaridan durroniylar (Qandahor va Farrah viloyatlarida) va gilzaylar (Gazni viloyatida) XVIII-XIX asrlarda feodal tizimga otganlar. qolgan qabilalar esa boshlangich qabila udumiga amal qilib, siyosiy va iqtisodiy masalalarni oqsoqollar kengashida (jirga, Luy jirga) hal qiladilar. Afgon tili ikki katta dialektga ega. Garbiy yoki janubiy-garbiy. Ulardan eng asosiysi Qandahor dialekti bolib, bu dialektda gapirishuvchilarni pashtunlar deb atashadi. Afgonistondagi pashtu adabiy tili shu dialekt asosida shakllanmoqda. Ikkinchi dialekt sharqiy yoki shimoliy-sharqiy bolib, asosiysi bu Peshovar dialektidir. Bu dialektda gapirishuvchilarni paxtunlar deb atashadi. Bu dialektda sozlushuvchilarga, asosan, Pokistonda yashovchi pashtunlar kiradi va bu dialekt adabiy til darajasiga kotarilmagan. Sharqiy afgon adabiy til standarti (paxto)ning asos tayanchi Yusufzay qabilasining tilidir. Bu dialektda gazeta va jurnallar nashr etiladi. Afgon tilining bunday ikki dialektga bolinishiga sabab garbiy afgon dialektidagi Z, S tovushlarining sharqiy afgon dialektiga X, D tovushlariga mos kelishidir. M.Qandaxor dialektida tiza tosh Peshavor dialektida tida; shunga oxshash: pasto pashtu tili paxto-paxto tili. Shundan ilmiy adabiyotlarda pashto va raxto terminlari uchrab turadi. Afgon yozuvi arab alifbosiga asoslangan bolib, unga bir qator belgilar kiritilgan. Afgon tilida badiiy adabiyot XVI-XVII asrlarda vujudga keldi. Afgon tili 1933-yildan Afgonistonda rasmiy davlat tili hisoblanadi. Ungacha fors tili davlat tili vazifasini bajarardi. Osetin tili Osetinlar Kavkaz ortida yashashadi. Ular Rossiya tarkibiga kiruvchi Shimoliy-Osetin muxtor respublikasi hamda Gruziya davlati tarkibiga kiruvchi Janubiy-Osetin muxtor viloyatida istiqomat qiladilar. Osetin tili ikki yirik dialektga ega: Sharqiy dialekt yoki iron dialekti. Garbiy dialekt yoki digor dialekti. Aholining taxminan 75 foiz (%)i Eron dialektida gapirishadi. Digor dialekti ozining tarixiy-lingvistik xususiyatlarga kora qadimiyroqdir. Osetin adabiy tili iron dialekti asosida shakllangan. Digor dialektida ham biroz adabiyotlar va vaqtli nashriyotlar mavjud. Eron dialektida sozlashuvchilar 1923-yildan boshlab to 1938-yilgacha lotin alifbosidan foydalanishgan bolsa, 1938-yildan boshlab rus alifbosidan, digor dialektida gapirishuvchilar esa 1923-yildan 1938-yilgacha lotin alifbosidan, 1939-yildan to 1956-yilgacha gruzin alifbosidan va 1957-yildan to shu kungacha rus alifbosidan foydalanib kelishmoqda. Osetinlarning ajdodlari alanlar (yunon manbalarida), osi, yasi (rus va gruzii manbalarida), qadim zamonlarda Azov va Qora dengizning shimoliy qirgoqlarida hamda shimoliy Kavkaz toglari atroflarida yashashgan. Ular skif-sarmat qabilalarining bevosita davomchilaridir. XIV-XV asrlarda bir qism osetinlar Kavkaz orti hududlariga kochib otishgan. Osetin tilining grammatik tuzilishi unchalik kop ozgarishga uchragani yoq. Faqat tildan flektiv xususiyat yoqolib, agglyunativ tip rivojlanmoqda. Fonetika qismida eroniy tillarga oid bolmagan va Kavkaz tillariga xos bogiz tovushlari K, T, F, Clar bor. Kurd tili Kurdlar hozirgi vaqtda tort davlat: Turkiya, Eron, Iroq va Suriya hududlarida yashashadi. Bular yashagan maydon Kurdiston deb ataladi. Kurdlar shuningdek, Armanistonda, Ozarbayjonda, Gruziya va Turkmaniston respublikalarida ham yashaydilar. Kurdlarning umumiy soni 21-22 mln kishi. Kurdlar, asosan, chorvachilik bilan shugullanishadi. XIX asrdan boshlab Eron, Iroq va Turkiyada kurdlarning kopchiligi otroq holatga otib, dehqonchilik bilan mashgul bolmoqda. Turli davlatlarda yashovchi kurdlar osha davlatning yozuvidan foydalanib kelishmoqda. Masalan, Turkiya va Suriyada lotin alifbosidan, Eron va Iroqda arab alifbosidan. Ozarbayjon, Gruziya, Armaniston va Turkmanistonda rus alifbosidan foydalanishadi. Kurd tilida bir qancha dialektlar mavjud. Bulardan eng kattalari: Shimoliy-garbiy (kurmanji) dialekti. Janubiy-sharqiy dialekt. Shunday katta hududga tarqalgan kurdlar turli lahjalarda, masalan, guraniy, zaza, lahjalarida gapirishadiki, bu lahjalar uzlarining fonetik-grammatik xususiyatlariga kora mustaqil til darajasigacha kotarilgan. Guraniy lahjasida, xatto yozma adabiyot ham mavjud. Kurmanji dialektida rod (jins) kategoriyasi mavjud, huddi pushtu tiliga oxshash ergativ konstruksiya bor. Beluj tili Beluj yoki baluchi tilida beluj (baluch, baluj)lar gapirishadi. Ular Eron va Pokiston ortasida joylashgan Belujiston hududida yashashadi. Bundan tashqari belujlar Turkmaniston va Afgonistonda istiqomat qiladilar. Belujlarda qabila tizimi mavjud. Pokistonda rind, marri buchti, magasi kabi qabilalar ham bor. Etiqodi boyicha belujlar sunniy mazhabiga xosdirlar. Beluj tili ikki katta dialektga asoslangan: 1. Shimoliy yoki shimoliy-sharqiy. 2. Janubiy yoki janubiy-garbiy (mekron). Beluj tilida yozma adabiyot rivojlanmagan. Faqat keyingi paytlarda Pokistonda gazeta va jurnallar chiqayapti. Belujlarning aksariyati ikki tillidir. Beluj tili bilan birga fors tilini ham oz ona tilidek bilishadi. Pokistonda urdu yozuvidan ham foydalanishadi. Tayanch iboralar Pashtu-pushtu tili, afgon qabilalari, feodal tuzum, Qandahor dialekti, Peshovar dialekti, Iron dialekti, Digor dialekti, Kurmonjiy dialekti, Mekron dialekti. Savollar Afgon tilida badiiy adabiyot qachon paydo bolgan? Osetin adabiy tili qaysi dialekt asosida shakllangan? Kurd tilida qaysi alifbodan foydalanishadi? Belujlar yozma adabiyotga egami? XVII. MAVZU ISH REJASI: Tat tili. Tolish tili. Eronning Kaspiy boyi dialektlari. Gilyon tili. Lur va baxtiyor dialektlari. Lar tili. Fors dialektlari. Markaziy Eron dialektlari. Tat tili Tatlar Ozarbayjon Respublikasining Apsheron yarim orolida va Rossiya federatsiyasining Dogiston muxtor respublikasida yashashadi. Ozarbayjon respublikasida yashovchi tatlar musulmon, Dogiston muxtor respublikasida yashovchi tatlar (iudey)lar musavviylardir. Tat tilida tub tat xalqidan tashqari tog juhutlari ham gapirishadi. Ular (dag-juft) etiqodi boyicha musaviylardir. Adabiyotda ularning shevasi juhud-tat lahjasi deb nomlanadi. Ozarbayjondagi tatlar, asosan, ikki tillik bolib, musulmonlardir. Ular uchun XIX asrning 20-30-yillarida yozuv yaratilgan, lekin oquvchilarning kamligi uchun foydalanilmagan. Shuning uchun tatlar ozarbayjon tilidan foydalanishadi. Dogistonda esa tatlar 1928-1938-yillarda lotin, 1939-yildan rus alifbosidan foydalanishadi. Ona tilida darsliklar mavjud. Tat tili ikki dialektga ega: Ozarbayjon tat shevasi (Osnovi iranskogo yazikoznaniya kitobida musulmon va xrestianlar shevasi janubiy deb ataladi). Tat juhud shevasi. Tatlar Kavkaz hududiga eramizning IV-VII asrlarida Sososniylar sulolasi davrida Erondan chegaralarni qoriqlash uchun kochirilgan askarlarning avlodlaridir. Eronda, V.Ivanovning guvohlik berishicha, eronliklarning ozlari-ozlarini boshqa-turk, kurd va arab millatlaridan ajratish uchun tatlar deb ataydilar. Qazvin viloyatidagi dehqonlar ozlarining tatlar deb atashadi. V.Ivanov boshqa eronshunoslar qatori (I.N.Beryozin, B.V.Miller, V.B.Bartold) tat terminini tojik terminiga boglaydi. (W.Jvanow The Dialest of go zarkhon in Alamut (AO.Vol. IX 1931. P.253) Alisher Navoiy ozining Muhokamatul-lugatayn kitobida fors tilini sart tili deb ataydi. Biz sart va tat terminlari ortasida hamohanglikni koramiz. Balkim bu bir terminning ikki xil fonetik korinishidir. Tatlarning umumiy soni 17000 kishini tashkil qiladi (Naseleniya SSSR, 1970). Tolish tili Ozarbayjonda yana bir eroniy tillardan tolish tili ham mavjud. Ular asosan, Lenkoran pastekisligida zich bolib yashashadi. qisman Eronning Astra daryosi boylab va Ardabil shahri atrofida yashashadi. Tolishlar va tolish etnik termini togrisida orta asr adabiyotlarida hech qanday malumot yoq. Tolishlarning bir qismi shia mazhabiga tegishli bolib (asosan Ozarbayjonda) qolgani sunniy mazhabiga mansubdir. Tolishlar ikki tillikdir. Ozarbayjon tili tolishlar uchun adabiy til hisoblanadi. B.V.Miller, Talishskiy yazik M., 1953. 30-yillarda tolish tili uchun yozuv yaratish xarakati samarasiz boldi. Eronning Kaspiy boyi dialektlari Eronning Kaspiy boyi dialektlari boyicha ilmiy ish olib borgan olimlar, masalan V.Geyger bu guruhga quyidagi til va dialektlarni kiritadi: tat, talish, gilyon (dilaki), mozandaron (mazandaroni), va semnon (semnani) Osnovi iranskogo yazikoznaniya kitobida kaspiyboyi tillariga gilyon va mozandaron tillari hamda ularning dialektlari shamerzodi va velatru dialektlari kiritilgan. Gilyon tili Gilyon tilida sozlashuvchilar Eronning Gilyon viloyatida yashashadi. Gilyon viloyatining markazi Resht shahridir. 130 ming aholisi bor. Ular ozlarini gilek (gileklar) deb, tillarini esa gileki deb atashadi. Ularning umumiy soni 700 ming kishi atrofida. Mozandaron tili Mozandaron tilida sozlashuvchi aholi Eronning Mozandaron viloyatida yashashadi. Bu viloyatning yirik markazlari Sari, Babul, Shahi, Galus, Shohsevar shaharlari hisoblanadi. Ularning umumiy soni 600 ming kishi atrofida. Mozandaron tili ikki dialektga ega. Biri shamerzodi deb nomlanib u Shamirzod qishloGi nomi bilan atalsa, ikkinchisi Velatru nomi bilan fanga malum. Bu Velatru qishlogi nomi bilan ataladi, bu ikki dialektda sozlashuvchi aholining soni aniq hisobga ega emas. Mozandaron va gilyon tillari hamda ularning dialektlari oz yozuvlariga ega emas. Shuning uchun bular hali tola olimlar tomonidan organilgan emas. Bu tillarda sozlashuvchi aholining aksariyati ikki tillikdir. Ularga fors tilining tasiri juda kuchli bolib, leksik qatlamida ham fors tilidan kirgan sozlarning salmogi ancha kattadir. Bu tillar va dialektlarni organish boyicha quyidagi adabiyotlar mavjud. OIYA. Novoiranskie yaziki M., 1982, 447-554 str. V.Geyger Kleinere Dialekte und Dialektgruppen v kn. Grundrise der iranischen philologie, Bd 1, Abt 2. Gilyanskiy yazik, 1971. Lur va Baxtiyor dialektlari Lur va baxtiyor qabilalari Eronning garbiy va janubiy -garbiy hududida yani Luriston, Huziston va Zogros toglari atrofida koplab qabilalarga bolingan holda kochmanchi va yarim kochmanchi holatda yashashadi. Ularning shevalari eroniy tillarning janubiy-garbiy guruhiga mansub bolib, fors tiliga juda yaqindir. Lur va baxtiyorlar yozuvga ega emas, lekin ularning folklor ijodi arab yozuvida aks ettirilgan. Mazkur dialektlar bilan O.Mann. (1910) va V.A.Jukovskiylar (1922) shugullanishgan. Lar tili Eronning janubiy qismida Lariston viloyatidagi togli joylarda lar tilida sozlashuvchi kishilar yashaydi. O.Mann va Romaskevich hamda eronlik tilshunos olim A.Eqtedoriy lar tilini dialekt sifatida koradilar. O.N.YA kitobida YE.K.Molchanova uni mustaqil til sifatida bayon qiladi. Lar termini Tabariy asarida birinchi bor tilga olinadi. Ular Rey va Mazandaron hududlaridan kochirilgan bolib, Larijan larijan sozidan olingandir. Larlar yozuvga ega emas. Ular arab-fors alifbosidan foydalanishadi. Fors tilini tasiri juda kuchli. Shuning uchun lar tili leksikasida boshqa tillar (arab, fors, turk, kurd) tasiri katta. A.Eqtedoriyning Lugati lar kitobiga 5000 ta soz kiritilib, ular turli izohlar bilan berilgan (1955-y.). 1979-yilda yaponiyalik tadqiqotchilar K.Kamioka va M.Yamadalar 1000 ta sozni oz ichiga olgan lugat tuzganlar va u Yaponiyada nashr etilgan. Fors dialektlari Eronnning janubi-garbiy qismida joylashgan fors viloyatida fors tilining koplab dialektlarida sozlashuvchi aholi yashaydi. Ular, birunchiniy, somguniy, masarli, panuniy dialektlarida sozlashadi. Bu dialektda sozlashuvchilar ozlarini tojik tojik, tillarini esa tajiki - tojikiy deb atashadi. Tarixan bir tildan chiqib kelgan bu aholining dialektlari hozirgi paytda fors va tojik tillarida fonetik leksik, leksik va grammatik tizimda ancha farq qiladi. Bu dialektlar bilan O.Mann, V.S.Rastorgueva va A.A.Kerimovalar shugullanishgan. O.I.YA. 316-364-b. Markaziy Eron dialektlari Eron yassi togliklari hududidagi viloyatlarda yashovchi eroniy (forsiy emas) dialektlarda sozlashuvchi aholining tili umumlashib, geografik jihatdan yaqin joylashgani uchun shu nom bilan ataladi. Bu dialektlar ozlarining geografik joylashishiga kora quyidagicha nomlanadi: Koshon dialektlari, Bunga xunsari (yoki xunsariy), vonishuniy, tijuniy va kohrudiylar kiradi. Isfahon dialektlari: sedeiy, giyaziy va isfahoniy. Yazdiy yo gabriy. Yazd va Kermon shaharlari va ularning atrofida yashovchi parslarning dialekti. Bazi ilmiy adabiyotlarda eronlik parslarning dialekti dari termini bilan ham nomlanadi. Eronlik musulmonlar shu kungacha otashparastlik diniga etiqod qiluvchi parslarni gebralar deb atashadi. Shundan kelib chiqib dialektning nomini gabriy deb atashadi. Nainiy dialekti Isfahon va Yazd shaharlari orasidagi Nain shahri aholisining tiliga aytiladi. Bu dialekt Yazd otashparastlari dialektiga juda yaqin turadi. Natanziy dialekti Koshon va Isfahon shaharlari orasida joylashgan. Natanz tumanida yashovchi aholining tili. Uriy dialekti Ur va Mehrjon tumanlarida yashovchi aholining tili. Semnon dialekti Tehronning shimoliy qismida joylashgan Semnon shahri aholisining tili. Shu atrofda lasgerdiy, surxeiy, shemerzadiy, sengiseriy kabi dialektlarda sozlashuvchi aholi ham yashaydi. Bu dialektlarning hammasi ozining til xususiyatlari boyicha Koshon, Isfahon va Mozandaron dialektlariga yaqin turadi. Tehron shahri atroflaridagi dialektlar Bu dialektlarda sozlashuvchi aholining soni juda ozdir. Tajrish qishlogi aholisining dialekti, Gozerxon qishlogi aholisining dialekti. Tehron shahri dialekti, hozirgi zamon fors adabiy tilining dialekt manbayi bolib xizmat qilmoqda. Bu haqda Malik-ul-shuara Bahor, M.Vohidiy va L.S.Peysikovlarning ilmiy ishlari mavjud. M.Bahor. Tarix tatavur-e zabon-e forsi. Tehron. L.S.Peysikov. Tegeranskiy dialekt. M., 1947. Tayanch iboralar Musulmon tatlar, juhud tatlari, shia mazhabi, Mozandaron tili Shamirzod dialekti, Velatru dialekti, Lur va baxtiyor qabilalari. Savollar Eronning Kaspiy boyi dialektlari soni nechta? Lar mustaqil tilmi yoki dialekt? Eronda organilgan fors dialektlari boyicha yozilgan ilmiy asarlar mualliflari kimlar? Eronda olib borayotgan dialektlar bormi? XVIII. MAVZU ISH REJASI: Pomir tillari: a) shognon-ravshan guruhi; b) yazgulom tili; v) ishkashim tili; g) vahan tili; d) yagnob tili Munjon tili. Ormuriy tili. Parachi tili. qumzoriy dialekti. Pomir tillari Pomir togining garbiy qismida yashovchi eroniy tillarda sozlashuvchi mahalliy aholining tillari. Eronshunoslikda shu nom bilan ataladi. Bular Tojikistonning Togli Badaxshon muxtor viloyatida yashashadi. Bu xalqlarning xammasi yozuvga ega bolmagan va adabiy til sifatida tojik tilidan foydalanishadi. Shunga binoan ozlarini turli xujjatlarda tojik deb korsatishadi. Pomir tillari guruhiga quyidagi tillar kiradi: Shognon-ravshan tillar guruhi. Yazgulom tili. Ishkashim tili. Vaxan tili. Mazkur tillar bir-birlaridan shunchalik farqlanadilarki, bir vohada yashovchi bu xalqlar bir-birlarini oz tillarida gapirishganda tushunmaydilar. Shuning uchun tojik tili bular uchun umumiy til bolib xizmat qiladi. Shognon-ravshan guruhi. Bu guruhga quyidagi tillar kiradi: a) shognon tili (boju dialekti bilan birga); b) ravshan tili (xuf dialekti bilan); v) bartang tili; g) oroshor tili; d) sarikol tili. Bu tillarning hammasi bir-biriga juda yaqin bolgani uchun ularni bir tilning dialekti deb qarash mumkin. Shognon tilida kopchilik sozlashadi. Shognon tilida sozlashuvchilarning bir qismi Afgonistonda ham yashaydi. Panj daryosining yuqori qismida ravshan tilida sozlashuvchilar yashashadi. Ular Afgoniston hududida ham yashaydilar. Ularning umumiy soni 10000 kishi atrofida. Bartang tilida Bartang daryosi oqimi boylab joylashgan qishloqlarda yashovchi kishilar sozlashadi. Ularning soni 5000 kishi atrofida. Sarikol dialekti. Bu dialektda asosan Xitoyning Sinszyan muxtor viloyatida, Sarikol vohasida yashovchi aholi sozlashadi. Bu dialekt shuGnon dialektiga juda yaqin turadi. Yazgulom tili. Yazgulom daryosi boylab yashovchi aholining tili. Ular ozlarini zgamik (zgamik) deb ataydilar. Keyingi paytlarda yazgulomliklarning kopchiligi Kulob viloyatiga kochirilgan. Yazgulom tilining dialektlari yoq. Ishkashim tili. Hozirgi vaqtda ishkashim tilida sozlashuvchilar Panj daryosining yuqori oqimida Ishkashim daryosi boylarida joylashgan ikki-uch qishloqda yashashadi. Ular oz tillarini ishkoshimiy deb atashadi. Bu tilning ikki dialekti mavjud. Zebak va Sangin dialektlarida sozlashuvchilar asosan, Afgoniston hududida yashashadi. Vahan tili. Panj daryosining boshlanish manbai Vaxan vodiysida yashovchi aholining tili. Ular oz tillarini xekzik ozlarini esa Wix deb atashadi. Ular shuningdek Afgoniston hududida Panj daryosining chap irmogi Vaxan daryosi boylab yashashadi. Shuningdek ular Hindistonning Jammu va Kashmir knyazliklarida ham yashaydilar. Yagnob tili. Tojikiston Respublikasining Yagnob daryosi vohasida yashovchi aholining tili. Yagnob tili yozuvga ega emas. Ikki dialektga: sharqiy va garbiy dialektlarga ega Yagnob tili qadimgi sogd tilining bevosita davomchisidir. Fan yagnob tili yangi Sogd tilining dialekti sifatida shu kungacha davom etib kelayotganini tasdiqlaydi. Munjon tili. Munjon tili Afgoniston Badaxshonining janubiy-sharqiy qismida joylashgan Munjon hududida tarqalgan. Munjon tilida bir yidga dialekti mavjud. Bu dialektda gapirishuvchilar ozlarini (iaev kop son. iave) deb atashadi. Organilmagan til, yozuvga ega emas. Ormuri tili. Ormuri tili kichik bir xalqning tili bolib, u adabiyotlarda baraki, bargista nomlari bilan uchrab turadi. Ularning bir qismi Afgonistonning Logar hududida, ikkinchi qismi esa Pokistonning Kapinguram hududida yashashadi. Ular dekhqonchilik, hunarmadchilik va savdo bilan shugullanishadi. Omuriylar haqida tarixda birinchi bor Zahiriddin Muhammad Bobur oz yodnomasida tilga olgan va ularning yashash joylari haqida malumot bergan. Hozirgi paytda Bobur zikr etgan joylarda ormuriylar yashamaydi va ular ikki tillik bolib, tojik yoki pashtu tillarida sozlashadi. Logar va Koniguram dialektlari orasida sezilarli farqlar bor. Ormuriy tili yozuvga ega emas. Parachi tili. Afonistonning Panjshir daryosi vohasida Kobul shahrining shimolida Kurob qishlogida parachi tilida sozlashuvchi aholi yashaydi. Ular haqida Boburnomada malumotlar keltirilgan. Parachilar ikki tillik bolib ular ozlarini tojiklar deb atashadi. Yozuvga ega emas. Qumzori dialekti. Arabiston yarim orolining Ormurz korfazi janubiy qismidagi Musandam yarim orolida yashovchi beduinlarning tili. Qumzori dialekti Fors korfazining janubidagi birdan-bir fors tilining dialektidir. Tayanch iboralar Umumiy til, sarikol dialekti, zdamik tili, Kulob viloyati, ishkoshimiy tili, Yagnob daryosi, yangi Sogd tili dialekti, baraki, bargista tili, yozuvga ega bolmagan xalqlar Savollar Pomir tillarida sozlashuvchi xalqlar qaysi davlatlarda yashaydilar? Pomir tilida sozlashuvchi xalqlar uchun tojik tilining tasiri qanday? Pomir tilida sozlashuvchi xalqlarning migratsiyasi qay usulda olib borilayapti? Hozirgi zamon eroniy tillarning tarixiy-dialektologik tasnifi Hozirgi zamon eroniy tillarning tarixiy-dialektologik tasnifi ularning tarixiga asoslangan. Tasnifning eng muhim kriteriyasi bolib qadimgi eroniy dialektlar orasidagi tasnifdir. Qadimgi davrda garbiy eroniy dialektlarning sharqiy eroniy dialektlardan ajratish usuli hozirgi eroniy tillarning tasnifiga asos boladi. Hozirgi eroniy tillar ham ikki guruhga ajratiladi: 1. Garbiy eroniy tillar. 2. Sharqiy eroniy tillar. Qadimgi eroniy tillar davrida garbiy eroniy til (dialekt)lar guruhiga kirgan tillar hozirgi eroniy tillar davrida ham shu guruhga kiradi. Sharqiy eroniy tillar guruhiga kirgan tillar hozirgi paytda ham sharqiy eroniy tillar guruhiga kiradi. Garbiy eroniy tillar ham oz navbatida ikki kichik guruhlarga bolinadi: 1) shimoliy-garbiy eroniy tillar; 2) janubiy-garbiy eroniy tillar. Shimoliy-garbiy eroniy til (dialekt)lar qadimgi Midiya va Parfiya hududlarida yashagan xalqlarning tiliga borib taqaladi. Ular Eron yassi togliklarining shimoliy va shimoliy-garbiy hududlarida yashashgan. Bularga: a) kurd tili va kurd qabilalarining dialektlari (gurani, zaza va b.); b) beluj tili; v) talish tili; g) gilyon va mezondaron dialektlari; d) markaziy Eron dialektlari (qisman fors viloyati dialektlari); ye) ormuri; yo) parachi kiradi. Janubiy-garbiy eroniy til (dialekt)lar Eron yassi togliklarining janubiy-garbiy qismi (parsa viloyati)da mavjud bolgan qadimgi eroniy dialektlarga boglanadi. Hozirgi janubiy-garbiy eroniy tillar ichida fors va tojik tillarining mavqei balandroq. Ularning har ikkisi fors (tojik) klassik tilini (parsi, farsi) shahobchalaridir (IX-XVI asr). Mazkur til orta fors tilining davomidir. Bu orta fors tili esa parsa viloyatida yashagan aholi tilining davomidir. Janubiy-garbiy eroniy tillar tarkibiga tat, lur va baxtiyor dialektlari hamda yerli fors shevalari va kumzari dialekti kiradi. Sharqiy eroniy tillar Sharqiy eroniy tillar Dashti Kavirdan boshlab sharqqa qarab Orta Osiyo va Afgoniston hududida qadimiy eroniy dialektlarga boglanadi. Bu guruhga Qora dengiz atrofida yashagan skif qabilalarining dialektlari kiradi. Hozirgi zamon sharqiy eroniy tillar guruhiga: afgon tili (pashtu); osetin tili; pomir tallari; munjon tili; yagnob tili kiradi. Sharqiy eroniy tillar ham oz navbatida ikki kichik guruhga ajraladi: a) shimoliy-sharqiy tillar; b) janubiy-garbiy tillar kiradi. Shimoliy-sharqiy (skif) guruhi. Bu guruhga hozirgi eroniy tillardan osetin va yagnob tillari kiradi. Osetin tili Qora dengiz atrofidagi qadimgi skif dialektlari orta asrlardagi alan tilining davomchisi bolsa, yagnob tili esa shu kungacha davom etib kelayotgan sogd dialektining variantidir. Bu guruhga XIII-XIV asrlarda istemoldan chiqib ketgan xorazm tili ham kiradi. Osetin va yagnob tillarining bir qator oxshash xususiyatlari bor. Janubiy-sharqiy guruh. Hozirgi eroniy tillarda bu guruhga quyidagi tillar kiradi: a) afgon; b) munjon; v) pomir. Bu tillarning hammasi qadimda (er.avv. II asrlarda) sak va tohar qabilalari yashagan hududda tarqalgan bolib, qadimgi baqtriya va sak-tohar dialektlarining davomidir. Orta eroniy til davrida bu guruhga baqtriya va sak-xotan tillari kirgan. Sharqiy-eroniy tillarning garbiy-eroniy tillardan farqlanuvchi xususiyatlari haqida Sharqiy-eroniy tillar garbiy-eroniy tillardan fonetika, morfologiya, sintaksis va leksikada bir qator muhim xususiyatlari bilan farqlanadi: Sharqiy eroniy tillarda affrikatlar mavjud, garbiy eroniy tillarda esa yoq. Sharqiy eroniy tillarda soz boshidagi jarangli undoshlarning affrikativ holatda bolishi, garbiy eroniy tillarda esa odatda ular saqlanadi. Sharqiy eroniy tillarda son kategoriyasida h tovushi beqaror bolib, garbiy eroniy tillarda esa u barqarordir. Sharqiy eroniy tillarning grammatik tizimida aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Garbiy eroniy tillarda esa aniqlanmish izofa aniqlovchi va h.k. Umuman olganda hozirgi zamon eroniy tillarning fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarining farqlanishi qadimgi eroniy tillar davridagi eroniy tillarning xususiyatlari bilan chambarchas bogliq. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I.M.Oranskiy Vvedenie v iranskuyu filologiyu M. 1960, 1988. Osnovi iranskogo yazikoznaniya M., 1979, 1981, 1982. Gamkrelidze T.V.Ivanov Vch.Vs. Indoyevropeyskiy yazik i indoyevropeysi tom I-II, Tbilisi, 1984. Naselenie SSSR M, 1976.  Osnova iranskogo yazikaznaniya M., 1979, 1981, 1982.  Doktor Muxammad Muinning yozishicha sak kabilalari Axmoniylar davrida va undan oldin xam Eron atrofida yashaganlar... Saklar Orta Osiyoning ichkari kismida yani Xitoy Turkistonidan to Orol dengizigacha, Eronda va Eronning ozidan boshlab to Don daryosigacha va bu daryodan to azim daryo Dunaygacha tarkalgan edi.  Eron tillari oilasiga kiruvchi ulik tillarga shular kiradi. Balkim yana boshka tillar xam mavjuddir, lekin fan xozircha shular xakida ma lumotga ega.  Qarang: I.M.Dyakonov, Assira-vavilonskie istochniki po istorii Urartu, VDI, 1951 ! 2-4, yana Istoriya Midii, M-L., 1956.  Xorazm suzi Avestoda fakat bir marta uchraydi.  Bu haqda qarang: O.Tomson, Istoriya dreyney geografii. M., 1953 g. C. 200-201.  Avestoning tibbiyot, nujum, ilmu hikmat sohalariga oid matnlarini yunon tiliga tarjima qildirib, qolganini yondirib yuborishga buyurgan.  Abu Rayhon Beruniyning guvohlik berishicha, zamonamizgacha oshib kelgan Avesto matni aslining boshda ikki qismi va zardosht tomonidan ogzaki ijod sarchashmalarining kohinlar xotirasida saqlangan eng qadimgi Gohlari Shopur Sosoniy hukumronligi davrida (milodning III asrida) Mugupat Kartir tomonidan yozib olingan. Xusrav I xukumronligi davrida esa (eramizning 531-573-y.) Avesto pahlaviy tiliga tarjima etilib, bu Zand Avesto (Avesto shahri) nomi bilan mashhur boldi. Olimlarning fikricha, Avesto Xorazm, Sogd va Baqtriya yozuviga yaqin, Yunon va parfiya yozuvlarining isloh qilingan shaklida yozilgan bolib, bu Avesto yozuvi deb, madaniyatimiz tarixiga kirgan.  Hindistonning Bombey shahrida zardushtiylik udumini organadigan Koma ilmiy markazi mavjud. Ana shu manaviyat ochogida Ardasher I davrida kochirilgan Avesto nushalari shuningdek, Sankt-Peterburgdagi Saltikov Shedrin nomidagi Davlat kutubxonasining Sharq qolyozmalari bolimida Avestoning bir qolyozmasi mavjud.  Hamidjon Hamidovning Avestoning ilmiy va adabiy qimmati maqolasida ikkinchi bob qilib berilgan (Ozbek tili va adabiyoti jurnali, 2000-yil, 3-son, 7-15-b. Vvedenie v iranskuyu filologiyu kitobida esa 4 bob qilib berilgan 78-79/?@jmx|}~sfVJ;hdhdCJaJmHCsHCh CJaJmHCsHCh h 5CJ$aJ$mH sH hd5CJ$aJ$mHCsHCh h 5CJ$aJ$mHCsHChdhd5CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH h h 5CJ$aJ$mH sH h h CJaJmH sH h h 5CJ aJ mHCsHCh h 5CJ aJ mH sH h h 5CJ aJ mH sH Ajklmxyz{|}~$dh`a$gdd$dh`a$gddF "! ' K { m$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd % & I J [ y z { ϿϢϓxxiZiiKh h CJaJmH sH h hdCJaJmH sH h h CJaJmH sH hdh CJaJmH sH hdCJaJmHCsHChdh CJaJmHCsHChdh 5CJaJmHCsHChd5CJaJmHCsHChdhd5CJaJmHCsHChdh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH  + , 0 1 4 : ; B C F G U V W X Y Z a c d e f g q s t u v w  Ǹh CJaJmHCsHChzjCJaJmHCsHChzjCJaJmH sH h h CJaJmH sH h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH 5      " ) * . / ; = B C M N O P Q R ^ d f k l t u z { 辯hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChVhVCJaJmHCsHCh CJaJmHCsHChzjCJaJmHCsHChqCJaJmHCsHC@       / 0 N O U V X Y m n  hVCJaJmHCsHChzjCJaJmHCsHChzjCJaJmH sH hVh 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH A  #$3478EFMNVWXYfgstvwyz|}⳧hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH !jh h 0JCJUaJhVhVCJaJmHCsHChVh CJaJmHCsHChzjh CJaJmHCsHC=$%-.489:;<?@BJKPTUWX[\]cdefijkloprstu}~ʾʾʾʾʾʾʾʾhVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hzjCJaJmHCsHCK    !,-019:CDGHXYfghijkuvʾhVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hzjCJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH K   !"#%&,-34679:;@FGQR^_deqruv־־ֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲֲhVCJaJmH sH hCJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hzjCJaJmHCsHCF !"%&019:JKRSbcfgijpqtuwxyz{|}~ջh h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH ?FjFL!g#3&S&p&''$dh`a$gdd$dh`a$gdd78?@ABDEGHJKUVZ[_`}~ -.12=>?@KLZ[_`cdnophCJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH Vpq !$%./<=FST^_cdefnouv~ʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾhVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hCJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH K #$+,45NO[\lm $%IJ^_hCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH Q   #$%&-.23@AJKST[\ij ɼɼhzjh 5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hCJaJmHCsHCC&'-.45<=@AFGHIUVYZ[\cdhist{|   '()*.67>?BCHIM\]^_`ahilmhCJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCVmtuvw~    !"#-./0>?CDGHRSVWdeghklopwx{|hCJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCV  !"-.12?@BCFGJKOPTUehuvyz#$BCFGVW\]jkop{|h hCJaJmHCsHChSNCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCP   *+0167:;>?VWYZfglm|}ոhzjh 5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCH !*+0145@ADEFHȻrh h CJaJmH sH h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH hh 5CJaJmHCsHChO:5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHC*HINOQTfg|}        ' ( - . 7 : ? @ C D I J O P U V c d r s t u hCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChO:CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH K !!!! !!!!!!%!&!0!1!I!J!S!T!n!o!v!w!{!|!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!""" " """'"(">"?"hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH Z?"A"B"I"J"]"^"`"a"o"p""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""## # #######!#"###(#)#3#4#6#7#C#D#I#L#hCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH PL#N#O#R#S#a#b#d#e#g#j#k#m#n#w#x#}#~#######################################$$ $$$$$$$$$$$$'$($+$,$.$3$;$<$@$A$B$hVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH PB$C$I$J$V$W$[$\$b$c$e$f$j$k$m$p$q$r$s$t$}$~$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$%% % % % %%%$%%%.%/%4%5%8%hVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH P8%9%@%A%D%E%J%K%L%Q%R%^%_%h%i%m%n%{%|%}%~%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%&&& &&&&&& &"&#&,&-&0&1&3&hVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH J3&5&:&;&>&?&E&F&N&O&P&Q&S&U&Z&[&i&j&m&n&v&w&~&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&&''''''''''%'&'(')'-'.'6'7'<'='D'E'H'hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hO:h 5CJaJmH sH TH'I'S'T'b'c'u'v'~''''''''''''''''''''''''''''''''''''''((( ( ( (( ((()(+(,(:(ɼɼɼɼɼɼɼɼɯhVCJaJmHCsHChh CJaJmHCsHCh5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH :''Q)R)c))))!*^******* +"+8+e+f+$ & F8dh^8`a$gd]M$ & F9 p88dh^8a$gd]M$dh`a$gdd$dh`a$gdd:(;(H(I(K(L(T(U(^(_(a(b(x(y({(|(((((((((((((((((((((((((((((((( ) )))))())).)/)3)4)5)6)E)F)Q)R)Z)ַh h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHChVhVCJaJmHCsHChVh CJaJmHCsHChh CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCAZ)[)b)c)f)g)m)n)s)t)~)))))))))))))))))))))))))))))))))))*********** *ƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƫƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺhO:CJaJmH sH hVh 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH 8 *'*(*M*N*S*T*V*W*Z*[*j*k*p*q*v*w******************ȸȸ{k[{h]MhTN5CJaJmHCsHCh]MhO:5CJaJmHCsHCh]MhV5CJaJmHCsHChTNhTN5CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCh]Mh 5CJaJmHCsHCh]Mh]M5CJaJmHCsHCh]M5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h CJaJmH sH !*******************+++ +++++++++&+,+-+0+1+8+<+=+@+A+I+J+Q+R+S+T+W+X+[+\+f+j+ӹh h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJh h CJaJh]MhVCJaJmHCsHCh]Mh CJaJmHCsHChTNh 5CJaJmHCsHChTN5CJaJmHCsHC4j+k+n+o+++++++++++++++++++++++++++++++++++++++,,,,",#,5,6,<,=,G,H,K,L,򸨙hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h7h 5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHChTN5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH 7f+++,,,y-}3~33(7889;t<=>@@BCCC]E^EE$dh`a$gdd$dh`a$gddL,T,U,X,Y,c,d,m,n,q,r,w,x,z,{,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,- - ---"-h7h CJaJmHCsHCh7CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChO:h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH C"-#-%-&-.-/-2-3-6-7-?-@-A-B-J-K-T-U-\-]-c-d-e-f-m-n-u-v-|-}-------------------------------..... .$.%.'.(.-...0.1.=.>.C.D.U.V.\.].{.|........h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH Z....................//////"/#/$/%/)/*/I/J/Q/R/e/f/p/q/s/t/}/~/////////////////////////000 000+0,06070V0W0m0n0000h h7CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH T000000000000000000111 111111 1,1-121317181A1B1J1K1U1V1b1c1e1f1o1p1y1z11111111111111111111111111111111112 2 2 2222222h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH Z22!2"25262;2<2B2C2G2H2J2K2P2Q2T2U2q2r2s2t2x2y2|2}2222222222222 3 3 3333033343637383<3=3@3A3J3K3O3P3U3V3[3\3^3_3q3r3v3w3z3{3~33h h 5CJaJmH sH h h7CJaJmH sH h7CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH G33333333333333333333333333333333333344 4 44444$4%4-4.434446474?4@4A4B4P4Q4R4S4Z4[4d4e4m4n444򶪶hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h7h 5CJaJmH sH h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH C444444444444444444444444444444444445555 5 555*5+5-5.5253545558595;5<5@5A5C5D5I5J5K5L5Z5[55555555555555555555555hVCJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH V5555555555555556666 6!6'6(66676:6;6<6=6I6J6L6M6O6P6Z6[6h6i6s6v6w6x66666666666666666666777!7"7'7(7h CJaJmHCsHChVCJaJmH sH h h7CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH D(7+7,7.7/70747678797:7<7=7@7A7L7M7N7O7Q7R7T7U7X7Y7[7\7l7m7s7t7x7y7777777777777777777777777Ŷh?CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh h7CJaJmHCsHCh75CJaJmHCsHCh7h75CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHCh7h 5CJaJmHCsHC8777778 8 888888888'8(8.8/8:8;8?8@8F8G8K8L8M8N8S8T8`8a8c8f8h8j8|8}8888888888888888888888888888888888!jh h 0JCJUaJhV5CJaJmHCsHCh7h 5CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCH888888888888888888999999 99"9#9091929398999>9?9@9A9E9F9G9H9M9N9S9T9X9Y9Z9[9_9`99999999999999999999999999999999:h7h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCS: : : : :::::::::&:':4:5:<:=:D:E:F:G:N:O:S:T:Z:[:a:b:v:w:|:}::::::::::::::::::::::::::::ƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƺƫhVhVCJaJmHCsHChVh CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCh7h CJaJmHCsHCh75CJaJmHCsHCh7h 5CJaJmHCsHChV5CJaJmHCsHC=:::::;;;; ; ;;;.;/;2;3;4;5;6;7;;;<;=;>;C;D;K;L;R;S;];^;k;l;m;n;};~;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;; < <<<<&<'<(<)<*<+<0<1<<<hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVhVCJaJmHCsHChVh CJaJmHCsHCN<<=<@<A<B<C<L<M<R<S<_<`<c<d<e<f<p<q<t<}<~<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<===ȻhO:CJaJmH sH h75CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h7h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH C==========!="=&='=0=1=7=8=<===A=B=D=E=M=N=O=P=Z=[=f=g=h=i=l=m=w=x================================ɼɼh5CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hCJaJmH sH D====== > > > >>>>>">#>$>%>*>+>2>3>N>O>T>U>Z>[>c>d>g>h>m>n>|>}>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> ? ?ɼɼh5CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH E ??????? ?!?%?&?I?J?_?`?a?b?l?m?}?~?????????????????????????????????@@@@ @ @@@@+@,@-@.@񺭺hV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH A.@0@4@5@7@8@;@<@>@?@A@B@E@F@H@I@M@N@R@S@Z@[@a@b@l@m@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@㻮hh CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h5CJaJmHCsHC>@@AA A A A AAAAAAAA A&A'A3A5ADAEAJAKAZA[A]A^AdAeAoApAqArAvAwAxAyAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAAABBBB#BhO:CJaJmH sH hCJaJmHCsHChh CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHCP#B(B)B-B.B/B0B2B3BABBBDBEBHBIBJBKB_B`BdBeBkBlBtBuBwBxB|B}B~BBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBBCCC CȻh hCJaJmH sH h5CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH D C C CCCCC(C)C?C@CECFCGCHCLCMCNCOC]C^CbCcCdCeCoCpCyCzC{C|CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCָh h5CJaJmH sH hV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hO:5CJaJmH sH !jh h 0JCJUaJh h CJaJmH sH h hCJaJmH sH hVCJaJmH sH 5CCCCCCCCCCCCCCCCCCDDDD$D%D/D0D5D6D?D@DBDCDEDFDNDODVDWDiDjDyD|D}DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDEEEEEEEEEE׹hvS2hpiCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChVCJaJmHCsHChvS2h CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCIEEEE3E4E:E;E=E>ELEMEYEZE^EdEeEmEnEoEpEvEwExEyE|E}EEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEEƹƹƹƹƹƹƹƬhpiCJaJmH sH h 5CJaJmHCsHChV5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH hvS2h CJaJmHCsHC?EEEEEEFF F F F F FFFFFF'F(F2F3F8F9F;FHAHBHKHLHPHQHVHWHYHZH\H]HeHhVh 5CJaJmHCsHChpi5CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hVCJaJmH sH NeHfHmHnHqHrHuHvH}H~HHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHHII I I I IIIIôôôôôôôôôôôôôôôôôôôçҌhVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h 5CJaJhvS25CJaJmHCsHChVhVCJaJmHCsHChVh CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHChVh 5CJaJmHCsHChVhV5CJaJmHCsHC2IIII!I"I%I&I(I)I,I-I4I5I8I9I?I@ICIDIHIIINIOISITIVIWIeIfIiIjIpIqIuIvIyIzIIIIIIIIIIIIIIIʽh;[h;[5CJaJmH sH h;[5CJaJmHCsHCh h;[5CJaJmH sH hA35CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChvS2CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVCJaJmH sH 3IIIIIIIIIJ=JJJJJ MMµ⦗wbM:+hVh CJaJmHCsHC%hVh B*CJaJmHCphsHC(hVh 5B*CJaJmHCphsHC(hVhvS25B*CJaJmHCphsHC(hVh 5B*CJaJmH phsH h h CJaJh;[h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hvS25CJaJmHCsHCh;[hvS25CJaJmH sH h;[h;[5CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCh;[h 5CJaJmH sH JJMMMxQ2RRRRSES?ZUZ6[L[[_7_O`bb/bb$ & F8 88dh^8a$gd;[$dh`a$gdd$dh`a$gddMMMNYOZOcOdOQ&Q5Q7QWQXQRSSES*T+TUUUUUVVV*W+WXXXXXDYGYfYhY?Z@ZAZSZyiyh;[h 5CJaJmHCsHCh;[h 5CJaJmH sH hA35CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hVCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hVh CJaJmHCsHChVh 5CJaJmHCsHChVhV5CJaJmHCsHC(SZTZUZXZrZtZZZ4[5[6[7[8[J[K[L[[[[[\\]]]]]]^^^^o^p^s^t^^^^^_7_>_A_B_D___O`i`ߥ~hSNCJaJmH sH h h`CJaJmH sH h`CJaJmH sH h;[h 5CJaJmHCsHChA3CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h;[h 5CJaJmH sH h;[hA35CJaJmH sH 1i`j``````galaaabb.b/bbbbbacbcdcecееШШ{n^NAhhr5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH hVh 5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hSN5CJaJmH sH hSNCJaJmH sH h hSNCJaJmH sH h h CJaJmH sH h;[h 5CJaJmH sH h;[hSN5CJaJmH sH bbbb`cacbclcmcyccddHdd'ezee9f$ & F8dh^8`a$gdhr$ & F8dh^8`a$gdhr$dh`a$gdd$ & F: 88dh^8a$gdhr$dh`a$gddeckclcmcwcxcycddddddeeeeeeeefff f"f&f'f)f7f8f_fcfdfefffcjejgjjjrjsjµzkkkkkkkkkkkkh h CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hSNCJaJmH sH h h CJaJmH sH hSNh 5CJaJmH sH hSN5CJaJmH sH hhrhSN5CJaJmH sH hSNhSN5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH hhrh 5CJaJmH sH *9ffgtjujjjkkkMnNn^nzp{ppFq\rt?u@uiuvv$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F8dh^8`a$gdhrsjtjujjjjjjjkkkkkk&m'mmmmmJnKnLnMn]n^nmntnoԷ|l\PhTCJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHC!jh h 0JCJUaJh h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChSNCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hhr5CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH ooRpSp{pppqq$q%q\rxryr|r}rrrsssssssttitpt?u@uhu╉}nnn^h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h?CJaJmH sH hSNCJaJmH sH h h CJaJmH sH h hSNCJaJmHCsHChhSNCJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChSNhSNCJaJmHCsHChuiusutuuuv v0v1v\v]v^v_vvvvvOwPwbwcwdwewmwnw&x)x㭝~~o_SFh 5CJaJmH sH h h 5CJaJhh5CJaJmHCsHChh CJaJmHCsHChhrwCJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChrwCJaJmH sH h hrwCJaJmH sH hCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH vvdwewnwww*x+x5x6xBxxxxy+y,yuyy~$ & F8dh^8`a$gdj)$ & F8dh^8`a$gdj)$dh`a$gdd$dh`a$gdd)x+x,x-x.x4x5x6x@xAxBxxxxxxxxxĴzj[O[@[4O[hrwCJaJmHCsHCh hrwCJaJmHCsHChrwCJaJmH sH h h CJaJmHCsHChrwh 5CJaJmH sH hrw5CJaJmH sH hj)hrw5CJaJmH sH hrwhrw5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH hj)h 5CJaJmH sH hj)hj)5CJaJmH sH hj)5CJaJmHCsHCh hj)5CJaJmH sH h h CJaJmH sH xxxxyyy)y*y,ytyuyyzzzzzzzzzzzzzz{{5{6{ʽwk\\Mh hrwCJaJmH sH h hiiCJaJmH sH hiiCJaJmH sH hiiCJaJmH sH h h CJaJmH sH hrwCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h hrw5CJaJmH sH hrwh CJaJmH sH hrwCJaJmH sH h h CJaJ6{h{i{{{||}}}}}}:}?}}}}}~~~"~W~X~o~v~w~x~~~~~~~~~[񻯻ʞ񏃏sh h 5CJaJmHCsHCh}CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHC!jh h 0JCJUaJhCJaJmH sH h h CJaJmH sH h}CJaJmH sH h hrwCJaJmH sH hrwCJaJmH sH h h CJaJmH sH '[+wx623ZpqpؓW$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd%&}~ЁсXYPQ݃ރ߃لڄȅɅ=>ĵĵĵĩĵĩĖp`hTB*CJaJmH phsH %hkh}B*CJaJmH phsH %hkh B*CJaJmH phsH %hkh B*CJaJmH phsH h}CJaJmH sH h h}CJaJmH sH h h CJaJmH sH h}h}CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh h}CJaJmHCsHC ĆņƆʆˆ҆ӆچۆ klܺuehThT5CJaJmH sH h hTCJaJmH sH hTCJaJmH sH h h CJaJmH sH hTCJaJmH sH h hTCJaJmH sH h h CJaJmH sH %hkhTB*CJaJmH phsH %hkh B*CJaJmH phsH hTB*CJaJmH phsH #lrsއRYwx߈паФФФЗo\oIo\o\o\o\o%hF,h B*CJaJmH phsH %hF,hTB*CJaJmH phsH %hF,h B*CJaJmH phsH (hF,h 5B*CJaJmH phsH hT5CJaJmH sH hTCJaJmH sH h hTCJaJmH sH !jh h 0JCJUaJh h CJaJmH sH hThT5CJaJmH sH hTh 5CJaJmH sH '+,.IL‰Éĉ͉ΉðÝÝÍÍÍxcÍxÍP%hF,hF,B*CJaJmH phsH (hI@h 5B*CJaJmH phsH (hI@hF,5B*CJaJmH phsH hF,B*CJaJmH phsH %hF,h B*CJaJmH phsH %hF,hTB*CJaJmH phsH %hF,h B*CJaJmH phsH (hI@h 5B*CJaJmH phsH (hI@hF,5B*CJaJmH phsH ΉŊƊʋ΋­~n^RRCCC~n^h h CJaJmH sH hF,CJaJmH sH hI@hF,5CJaJmH sH hI@h 5CJaJmH sH hI@hF,5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hF,B*CJaJmH phsH (hI@hF,5B*CJaJmH phsH (hI@h 5B*CJaJmH phsH (hI@hF,5B*CJaJmH phsH %hF,h B*CJaJmH phsH OVŒόЌՌ֌2YZǍȍʍˍyj^jOjhhCJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh hF,CJaJmH sH hTCJaJmH sH hF,CJaJmH sH h h CJaJmH sH hI@hF,5CJaJmH sH hI@h 5CJaJmH sH hI@hF,5CJaJmH sH *+OPUVuvˏ̏$%,-/N@ADElmґՑבّߑ厂sssh h CJaJmH sH hBCJaJmH sH h h CJaJmH sH hBhBCJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh hCJaJmHCsHChThTCJaJmHCsHChhCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChTCJaJmHCsHC-CDZ[efpqvzpquteXHhI@hI@5CJaJmH sH hI@5CJaJmH sH h hI@CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h hj)5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hBhB5CJaJmH sH hBh 5CJaJmH sH hBhB5CJaJmH sH uvؓݓޓ!"&'-./0:>IJUVWX\]bclmno+,\];<÷çߧ÷÷çߗߗߧ÷÷÷÷ߗߧ÷÷È÷÷÷Èh hI@CJaJmH sH hI@h 5CJaJmH sH hI@hI@5CJaJmH sH hI@CJaJmH sH h h CJaJmH sH hI@5CJaJmH sH hI@h 5CJaJmH sH hI@hI@5CJaJmH sH 5 fgy}ėŗΗϗїҗחؗ %&/0168=?DEKMVWacghjkpq|}ʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾh0CJaJmHCsHChCJaJmHCsHChDCJaJmHCsHChI@CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH D˘̘ҘӘޘߘ  !%&019:BCMNQRWX\]efnprsz{h\7CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh`CJaJmHCsHCQ&V P|Ҟ0$ & F dh^`a$gdd$ & F8dh^8`a$gdj)$dh`a$gdd$dh`a$gddJK\ٚښSTmnvw%&OP͜Μלޜʺٺ諜ʜssfZh h 5CJaJh5CJaJmHCsHChTCJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHChhCJaJmHCsHChh CJaJmHCsHChh 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh\7h CJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh\7CJaJmHCsHC#V HNOPz{Оķzm]NBN66hCJaJmH sH hCJaJmH sH hh CJaJmH sH hh 5CJaJmH sH h5CJaJmH sH hj)h5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH hj)h 5CJaJmH sH hj)hj)5CJaJmH sH hj)5CJaJmHCsHCh hj)5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hh CJaJmHCsHCh 5CJaJmHCsHCОўҞ45;<CD+4^_klھwk\wPwPhSNCJaJmH sH h h CJaJmHCsHChwCJaJmH sH h hwCJaJmH sH h hQCJaJmH sH hQCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hCJaJmH sH h h CJaJh h CJaJmH sH hCJaJmH sH 0<ؠɢʢrЬõŶtu8$ & F dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd'(KQʢHIPQWX£ã٣ڣQSUYɤͤMNcⷪth h` ECJaJmH sH h` ECJaJmH sH h^<CJaJmH sH h h^<CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChwCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH )cl\eijacFGHIJQګ٫{ʻohj)CJaJmH sH h` Eh` E5CJaJmH sH h` Eh 5CJaJmH sH h` Eh` E5CJaJmH sH h` Eh 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh` ECJaJmH sH h h CJaJmH sH hSNCJaJmH sH +ϬЬ!&_`hi =>GH̴δEG01׶³qqqqqh h]xCJaJmH sH h]xCJaJmH sH h(CJaJmH sH h h(CJaJmH sH hSNCJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h CJaJmH sH ,׶ض $%&'?@./ _67־ؾ;=JKTUu徯h h CJaJmH sH hb_Whb_WCJaJmHCsHC!jh h 0JCJUaJh h CJaJmHCsHChb_WCJaJmH sH hb_WCJaJmH sH h hb_WCJaJmH sH h h CJaJmH sH h]xCJaJmH sH 1uUV9<>@56ORS{}~dexyӸӬӬӸӸӬӛӬӋ{ӸӸoooӛoooohW3CJaJmH sH hW3h 5CJaJmH sH hW3h 5CJaJmH sH !jh h 0JCJUaJh9iDCJaJmH sH h h CJaJmH sH hb_WCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH + $%)*+@AXYcdlm>?p|}ⷪ⟓h h CJaJmHCsHChW3CJaJmH sH h h CJaJh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hW3CJaJmH sH h h CJaJmH sH h hW3CJaJmH sH 2yN$ & F5 88dh^8a$gdj)$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F dh^`a$gdd_``a "23Dcy{}휑yiyZh h CJaJmH sH hN?h 6CJaJmHCsHChN?h 6CJaJmH sH h;CJaJh h;CJaJh;h;CJaJh;CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChW3h 5CJaJmH sH hW3hW35CJaJh h CJaJmH sH h h CJaJhW3CJaJM!"23stwy{ⳛⳛ!jh h 0JCJUaJh;CJaJmH sH h;CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChN?h;6CJaJmH sH hN?h 6CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h;CJaJmH sH 6"Du)uv$UVWcdp$ & F; 8dh^`a$gdd$ & F dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd()HIhstuv~WZ[\b孡{p`SC3hVh 5CJaJmH sH hVhj)5CJaJmH sH hj)5CJaJmH sH h hj)5CJaJmH sH h h CJaJh 5CJaJmH sH h h 5CJaJhN?5CJaJmH sH hN?CJaJmH sH hN?h CJaJmH sH hN?CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h;CJaJmH sH bcdnopTUWtupq0178|}^_ŵ}n_Shy1CJaJmH sH h h CJaJmH sH h hN?CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hN?CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHChN?5CJaJmH sH hVhN?5CJaJmH sH hVhj)5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH  VWu)TUY}Wm87$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F; 8dh^`a$gdd_)lm|} @AQRkrOPXYdZzh hy1CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChy1h 5CJaJmH sH hy1hy15CJaJmH sH hy1CJaJmH sH h hN?CJaJmH sH h hy1CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH -ZbNRTU36Y[\ip{|}AH̼傞傞sh hy1CJaJmH sH hy1h 5CJaJmHCsHChW3CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hj)5CJaJmH sH hy1CJaJmH sH h h CJaJmH sH h?CJaJmH sH - MNz 568:;<BCRY78W^45hGCJaJmH sH h hy1CJaJmHCsHCh hy1CJaJmH sH hy1h 5CJaJmH sH hW3CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hy1CJaJmH sH 6745FK~?Zu0$ & F 8dh^8`a$gdj)$ & F dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd5EF"KS~⸩}m]M@hG5CJaJmH sH hj)hG5CJaJmH sH hj)h 5CJaJmH sH hj)hj)5CJaJmH sH hj)5CJaJmH sH h hj)5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h hGCJaJmH sH h]'h CJaJmH sH h h 5CJaJh h CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHC>XYZstu./stv=>in.78*/;Coɽɽୠvvgvvh h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hZc{CJaJmH sH h hZc{CJaJmH sH hj)5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hGCJaJmH sH h h CJaJhGCJaJmH sH h h CJaJmH sH hGh 5CJaJmH sH (0uv<jkrv$$If`a$gd] $$Ifa$gd]$$If`a$gd]$dh`a$gd;l$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F 8dh^8`a$gdj) ot{ #,=A;=SZjkrsw⫟yh hZc{CJaJmH sH h h CJaJh]h]5CJaJh]h 5CJaJh]h 5CJaJmH sH h hZc{CJaJmH sH hZc{CJaJmH sH h;lCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH +vwvfVF$k$If`ka$gd;l$G$If`Ga$gd;l$j$If`ja$gd;lkd$$IfTlF     0    4 laT afghklǸ驡Ǹ驒rbrh h]5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h hZc{CJaJmH sH h]CJaJh h CJaJmH sH h h]CJaJmH sH hZc{h CJaJmH sH hZc{CJaJh hZc{CJaJh h CJaJhZc{CJaJmH sH &vfVF$k$If`ka$gd;l$G$If`Ga$gd;l$j$If`ja$gd;lkd$$IfTlF     0    4 laTvfVF$k$If`ka$gd;l$G$If`Ga$gd;l$j$If`ja$gd;lkdX$$IfTlF     0    4 laTvfVF$k$If`ka$gd;l$G$If`Ga$gd;l$j$If`ja$gd;lkd$$IfTlF     0    4 laTvfVF$k$If`ka$gd;l$G$If`Ga$gd;l$j$If`ja$gd;lkd$$IfTlF     0    4 laTayvggXgAA$ & F< Z88dh^8a$gd]$dh`a$gdd$dh`a$gddkd\$$IfTlF     0    4 laTlrsxy~qrôôôôôôôôôôôôôåôôôôôôh hZc{CJaJmH sH hZc{CJaJmH sH h hZc{CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH 1%&-./0;<DELMOPTUWX`ajkopxy  #$%&(־hZc{CJaJmH sH h?CJaJmH sH h?CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hZc{CJaJmH sH F(-.34CDLMVW[\gi !&'/0`g:;#%^`gh|}h&?CJaJmH sH h h&?CJaJmH sH hSNCJaJmH sH h h CJaJmHCsHChTCJaJmH sH h?CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH :P56K^0 i l m  TU^$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd56JK`')9Aǻp`p`p`p`pTTThzTCJaJmH sH hzTh 5CJaJmH sH hzTh 5CJaJmH sH hzThzT5CJaJmH sH hzThzT5CJaJmH sH h?CJaJmH sH h h CJaJmH sH h&?CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h&?5CJaJmH sH h h CJaJmH sH FGnq]^JKMNT[qTUVWhi⽭hTCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h]5CJaJmH sH hr&CJaJmH sH hzTCJaJmH sH h h CJaJmH sH h hzTCJaJmH sH 7    NO]^_a!$ST    0 h ֻ⬜h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh hzTCJaJmH sH hSNCJaJmH sH hzTCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH 2h i l m           P R              NOlnuv,-RSTUĴԥԖԊԖԊԖԖԊԊԊԊԊ}hX5CJaJmH sH hXCJaJmH sH h hXCJaJmH sH h h\CJaJmH sH h h]5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH 0U]^NOPQRXYZdef|}ʺʺ暊}m^RCRCRCRCRCh]h CJaJmH sH hXCJaJmH sH h]hXCJaJmH sH hXh 5CJaJmH sH hX5CJaJmH sH h]hX5CJaJmH sH hXhX5CJaJmH sH h]h 5CJaJmH sH h]h]5CJaJmH sH h]5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJ LMNYZf~R$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & Fdh^`a$gdd;'RSst&\ƹ񩙌}ncccc[c}O}hSNCJaJmH sH h?CJaJh h CJaJhXh CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH h]'h 5CJaJmH sH hXhXCJaJmH sH hXCJaJmH sH hXh CJaJmH sH Rs  !""###9%H%p%%%%$ & F8dh^8`a$gd]$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & Fdh^`a$gdd ,BI`atz^_VW] ⨘h]'h 5CJaJmHCsHCh]'hX5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH hXCJaJmH sH h hXCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHC0] ^  !!e!f!o!p!!!!!""#######9%H%%%%%┇xixix^xRxGh h]CJaJh]CJaJmH sH h h CJaJh h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hXhXCJaJmHCsHCh hXCJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh]'hXCJaJmHCsHC%%%%%%%%%b&c&t&u&&&&&&&&&z'{'ŸŸsgXIh h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH h]'h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH hXCJaJmH sH hXhXCJaJmH sH hXh CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJhX5CJaJmH sH h]CJaJmH sH h h]CJaJh h CJaJ%%%&&&&C'y'z'{'''''''(?(@(h(($ & Fdh^`a$gdd$ & F8dh^8`a$gd]$dh`a$gdd$dh`a$gdd{'|'}'~''''''''''''''''((@(g(h((µ{l{`{PC{h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH h h5{5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH h]h CJaJmH sH h5{5h 5CJaJmH sH h5{55CJaJmH sH h]h5{55CJaJmH sH h]h 5CJaJmH sH h]5CJaJmH sH h]h]5CJaJmH sH (() )))})~)))))))*n*w*** +"+;+<+J+K+++,,,,,,,,,,,,,ĵĵĵsĵĵĵdĵh h CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h5{55CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH hSNCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5h5{5CJaJh5{5CJaJmH sH h h CJaJh h5{5CJaJ'());+<+K+-///1<>=>L>2BGBWCXCsCE-EmHnHH$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & Fdh^`a$gdd,,,,,,,- ------#-$-%-&-*-+-,-7-8-9---3/4/H/M////00000011222 2 2 2 2 222222222ǻ֬圏嬻嬻h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH h h5{5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH 8222222!2"2@2A2233333333333;4<4=4>4?4A4B4F4G4J4Q4c4g444445555666677777 7!7"7#7&7?7ǻǻǻǻǬǻǝǑǻǻǻǻǝhTCJaJmH sH h h5{5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh5{5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH h h5{5CJaJmH sH h h CJaJmH sH 9?7@7s7u777w8y8z8|8}8~8888888888888888888888888899 9 9 9 9 9999999t9u9v9w9:$:%:&:':.:O:U:V:W:X:Z:[:\:]:^:ʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾʾh h CJaJmHCsHCh9xCJaJmH sH h h CJaJmH sH h9xCJaJmH sH h h CJaJmH sH h5{5CJaJmH sH E^:_:`:*<-</<1<2<3<4<9<:<<<=<A<B<C<<<<<<>=>K>L>>???@?A?? @ @@@@@M@N@Q@R@T@2BFBGBXCֻ}֫ph 5CJaJmH sH h h9xCJaJmH sH h9xh9xCJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh9xCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h9xCJaJmH sH ,XCrCsCC'D/DE,E-EFF&F'FGG.G/GGGHHEHFHnHHHHHEILIMIVIJJ8K?K@KBKUKXKcKiK9L:LSLWLXLYLLzhSNCJaJmH sH h h9xCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHC0HLLLN}QRRRRRR SNSySSSSSSS T$ & Fdh^`a$gdd$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gddLLLLBNCNWNXNNN(O)OQQRRRRRRRRRQSSSySzSSSƺƺƫƜƺƜƏvgƜWhh5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH h h 5CJaJhb5CJaJmH sH h hbCJaJmH sH h h CJaJmH sH hbCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h9x5CJaJmH sH SSSSSSSSS TTTT&T(T@TBT[T\T^TTŵyiyZyiyiyNy>h h 5CJaJmH sH hbCJaJmH sH h h CJaJmHCsHChbh 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH hbh 5CJaJmH sH hb5CJaJmH sH hhb5CJaJmH sH hbhb5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH hh 5CJaJmH sH hh5CJaJmH sH h5CJaJmH sH  T&T@T]T^TTZZ1Z4]5]K]V`W`h```0amaaaa$ & F8dh^8`a$gd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$8dh`8a$gddTTTTTUUZY[YZ'Z)Z0Z1Z2ZZZ-[4[M[T[[[[[[[[[[(\)\0\2\3\N\P\W\] ]5]A]J]K]S]T]W]Y]]]C^㸫ללל㸫hW3CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChb5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h hbCJaJmH sH hbCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH 2C^D^F_I_J_L_V`W`g`h````````aaaaaaƶ⑄wgWJgh5CJaJmH sH h h5CJaJmH sH hh5CJaJmH sH hb5CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJhbCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH hb5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h hbCJaJmH sH aaaaaaaaaaabb2b3bbbbbb?DEJKOPRSWXZ[^_abijoɯׯدӻӬh6~CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h6~CJaJmHCsHCh6~CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHC9abXYҲ+,Y\0135-./0ƹƹ񛏀ph h 5CJaJmHCsHCh6~h CJaJmH sH h6~CJaJmH sH haK1h CJaJmH sH h h6~CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh6~CJaJmH sH h h CJaJmH sH (089 !",-./ѻĴwjZKK@5h h CJaJh h6~CJaJh h6~CJaJmH sH h6~h 5CJaJmH sH h6~5CJaJmH sH haK1h6~5CJaJmH sH h6~h6~5CJaJmH sH h,h 5CJaJmH sH haK15CJaJmH sH haK1haK15CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH haK1h 5CJaJmH sH 09n!".ӻCGj$ & F 8dh^8`a$gdaK1$dh`a$gdd$ & Fdh^`a$gdd$dh`a$gddѻһӻԻCýƽVWFG %&AB_`³|pc|Th h CJaJmH sH h6~5CJaJmH sH h,CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h6~CJaJmH sH h6~CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJh h6~CJaJh h CJaJh6~CJaJmH sH  j &g0I-~$ & F"dh^`a$gdd$ & F!8dh^8`a$gdaK1$dh`a$gdd$dh`a$gdd=>*+gr./046^_abƹ{lh h CJaJmHCsHChaK1CJaJmH sH haK1CJaJmH sH h h,CJaJmH sH h h CJaJh,CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h6~CJaJmH sH h h CJaJmH sH h6~CJaJmH sH ')+78,-9:_a;<=|寣yj[jjLh h,CJaJmH sH h]'hw_wCJaJmH sH h]'h CJaJmH sH h,h CJaJmH sH h,CJaJmHCsHCh,hw_wCJaJmH sH hw_wCJaJmH sH h,h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh,CJaJmH sH h6~CJaJmH sH h h CJaJmH sH hw_wCJaJmH sH |$&BD &'(5656@B$%STֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻֻ֬֝֝֬֝֍h h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh h,CJaJmH sH h,CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h,CJaJmH sH h,h CJaJmH sH 4Ǹ~n^N??3h,CJaJmH sH h! h CJaJmH sH h,h 5CJaJmH sH h! h,5CJaJmH sH h! h 5CJaJmH sH h! 5CJaJmH sH h h! 5CJaJmH sH h! h! 5CJaJmH sH h,5CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJh h CJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHC)i B$ & F%dh^`a$gdd$ & F$dh^`a$gdd$ & F#dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd  Y_ipy{%DF59;<RZ]ȹqh]'h CJaJmH sH h,h CJaJmH sH h,CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h! h 5CJaJmH sH h,CJaJmH sH h! h CJaJmH sH * @HE$ & F'dh^`a$gdd$ & F&dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F%dh^`a$gdd]8ALPUXlpcegj  NV漭reh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh,CJaJmH sH h he\CJaJmHCsHCh he\CJaJmH sH he\CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h h CJaJ'>?UZ[\]^`aeHImn34BCfg8:⻎h he\CJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChe\CJaJmH sH he\CJaJmH sH he\h CJaJmH sH h h CJaJmH sH h he\CJaJmH sH 856!de'()CDELM\]ǷǛnjǁnjǁuju^h]'he\5CJaJhe\he\CJaJhe\CJaJmH sH h h CJaJh h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH he\CJaJmH sH h he\CJaJmH sH h he\CJaJmH sH $E^vyz:;JV$ & F(dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F'dh^`a$gddvxyz;=񶦙tg\Lh! h! 5CJaJmH sH h h CJaJh 5CJaJmH sH h h 5CJaJh! 5CJaJmH sH h,CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHChe\h 5CJaJmHCsHChe\CJaJmH sH he\h 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH =@ABGHJTUV^_lmµµzzzzzzzozo_Sh h 5CJaJh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJhe\CJaJmH sH he\h CJaJmH sH he\h 5CJaJmH sH h! h 5CJaJmH sH he\5CJaJmH sH h! he\5CJaJmH sH h! h! 5CJaJmH sH h! 5CJaJmH sH h h! 5CJaJmH sH Van5| }  $ & F*dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F)dh^`a$gddno  "$㼰tヰh h CJaJmHCsHCh h CJaJmH sH h]'h4BCJaJmH sH h]'h CJaJmH sH h4BCJaJmH sH h4Bh CJaJmH sH h4BCJaJmH sH he\CJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH -$,-1289=>BCFGMORSWXZ[^_ijst  , - 3 4 6 7 | } Ƿh 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h CJaJmHCsHCh4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH @}     + , K T         + , ; < vjjv]jjjjjvvh! 5CJaJmH sH h4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h]'h4B5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHC$   , + , < qVno~:34N$ & F+dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd TUVo',NOb~_`kl^_˿֣֣xh[Oh4BCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h! 5CJaJmH sH h h4BCJaJmH sH h4BhSNCJaJmH sH h4Bh CJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJh h CJaJh4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH _`abchi%&/034=>MNX^_ƶֈxk`Qh]'h CJaJmH sH h h CJaJh 5CJaJmH sH h h4B5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h h4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH h]'h 5CJaJmHCsHCh h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHCh4BCJaJmH sH h h CJaJmH sH NdXeR     A!B!K!$ & F-dh^`a$gdd$dh`a$gdd$ & F,8dh^8`a$gd! $dh`a$gdd_ghijqrtuyz ;estuv th 5CJaJmH sH h h 5CJaJmH sH h! 5CJaJmH sH h h4BCJaJmH sH h4Bh CJaJmH sH h4BCJaJmH sH h h CJaJh]'h4BCJaJmH sH h]'h CJaJmH sH h h CJaJmH sH ( / z                       @!B!J!K!""屦znbznh h 5CJaJhCJaJmH sH h 5CJaJmH sH h h 5CJaJmHCsHCh h CJaJmHCsHChhCJaJhh CJaJhhCJaJmH sH hh CJaJmH sH h h CJaJh h CJaJmH sH hCJaJmH sH  K!z!!!"""-"9"H"e"x"""""$ & F0dh^`a$gdd$8dh`8a$gd! $ & F/dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F.8dh^8`a$gd! " "$"%"&"-"7"8"9"F"G"H"J"K"N"e"g"h"l"x"z"{""²whXI:IXI:IXI:h hCJaJmH sH h h CJaJmH sH hh 5CJaJmH sH h! h CJaJmH sH hCJaJmH sH h! hCJaJmH sH hh 5CJaJmH sH hh5CJaJmH sH h! h5CJaJmH sH h! h 5CJaJmH sH h! 5CJaJmH sH hh! 5CJaJmH sH h! h! 5CJaJmH sH """""""""""""""""""""""##W#X#Y#i###k$$$$$$$$$$$$ø||mmmmmh]'h CJaJmH sH hCJaJmH sH hh 5CJaJmH sH hh 5CJaJhCJaJhCJaJmH sH h h CJaJh! h CJaJmH sH h hCJaJmH sH hh 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH *""""""$$$$$%%.&U&f&z&&(D)-*+$ & F2dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd$ & F1dh^`a$gdd$$$$$$$${%%%%%&&&.&0&1&2&?&@&U&W&X&Y&f&h&i&j&z&|&}&~&' (D)R)S)ȼȼtdhQhQ5CJaJmH sH hQh 5CJaJmH sH h! CJaJmH sH h hCJaJmH sH h5CJaJmH sH hh 5CJaJmH sH hCJaJmH sH h h CJaJh]'h CJaJmH sH h]'hCJaJmH sH h h CJaJmH sH &S)T))) * *-*;*<*=*>*++++++,,,,,,,,,,Q-R-^-_----- .+.,.-.[.\.....巧巧巧}}}}q}qhylCJaJmH sH hQh CJaJmH sH hQhQCJaJmH sH hSNCJaJmH sH hQhQ5CJaJmH sH hQh 5CJaJmH sH h hQCJaJmH sH h h CJaJmH sH h h CJaJmH sH hQCJaJmH sH ,+,, .,/1233344445m5n55D8888:<$ & F38dh^8`a$gd! $dh`a$gdd$dh`a$gdd.,/7/8/9///00111122222j3k33334444e5f5n5u5v5{5|55555555555񪞎ttttttth5CJaJmHCsHCh\(5CJaJmHCsHChylh 5CJaJmH sH hylh 5CJaJhylCJaJmH sH h hylCJaJmH sH hylCJaJmH sH hylhyl5CJaJmH sH hylh 5CJaJmH sH h h CJaJmH sH +555555555555555555566666666(6)6/6067686>6?6I6J6S6T6]6_6f6g6m6n6u6v6|6}6666666666666666666666666666667777 7777 7'7hA:KCJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCW'7(7.7/757:7A7B7H7I7O7Q7X7Y7_7`7f7g7n7o7v7w7}7~77777777777777777777777777777777777777888 8888888#8$8*8+81828:8;8A8C8D8hCJaJmHCsHChgCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHChA:KCJaJmHCsHCQD8K8L8R8S8Y8Z8]8^8a8b8k8l8p8q8w8x888888888888888888888888888888888888899 999999$9%9-9.999:9@9A9ɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽɽh! hg5CJaJmHCsHChgCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHChg5CJaJmHCsHChghg5CJaJmHCsHCh\(5CJaJmHCsHCDA9F9G9O9Q9U9V9Z9[9`9a9p9q9y9z9|9}999999999999999999999999999999999999999::::: :::::ĴĴĴĴh! h/5CJaJmHCsHCh! h\(5CJaJmHCsHCh/CJaJmHCsHChCJaJmHCsHCh1fCJaJmHCsHChgCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHC@::::: :!:+:,:7:9:::;:<:D:E:I:J:U:W:]:^:b:c:k:l:w:y:z:|:}:~::::::::::::::::::::::::::::::::㻮h/h/5CJaJmHCsHCh\(5CJaJmHCsHChgCJaJmHCsHCh! h\(5CJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCh/CJaJmHCsHCh! h/5CJaJmHCsHC>::::::;;;; ;;;;;;$;%;1;2;<;>;E;F;M;N;U;V;\;];c;d;j;k;o;p;r;s;x;y;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;<<< < <<<hbCJaJmHCsHCh kCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCh/CJaJmHCsHCR<<<!<"<'<(<,<-<1<2<5<6<;<<<F<G<O<P<U<V<^<_<h<j<q<r<y<z<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<=== ===ϿϿϯh! hb5CJaJmHCsHChbhb5CJaJmHCsHCh\(5CJaJmHCsHChbCJaJmHCsHCh kCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCE<== > >-><>I>_>> @@BB\BB8CC8DDE$ & F> &88dh^8`a$gd! $ & F=dh^`a$gdd$dh`a$gdd$dh`a$gdd=====&='=.=/=6=7=<===B=C=H=I=K=L=W=X=`=a=h=i=o=p=|=}==================================> > >>>>>> >&>'>+>->2>3>:><>B>C>G>I>hlF CJaJmHCsHCh4CJaJmHCsHChbCJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCRI>P>Q>U>V>\>_>f>g>m>n>t>u>x>y>|>}>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>????? ??????&?'?-?.?зh]'h]'5CJaJmHCsHChDL5CJaJmHCsHCh]'CJaJmHCsHChX`1CJaJmHCsHChDLCJaJmHCsHChlF CJaJmHCsHCh\(CJaJmHCsHCB.?0?1?8?9?@?A?G?I?O?P?T?U?Y?Z?`?a?k?l?s?t?x?y??????????????????????????????????? @ @ @@@@@@@@!@)@*@5@6@<@=@C@D@J@K@O@P@S@T@Z@\@b@h6+CJaJmHCsHCh]'CJaJmHCsHChDLCJaJmHCsHCTb@c@e@f@m@n@y@z@}@~@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@AA A A AAAAA A!A(A)A0A1A2A4A5A8A:A-betlar).   Materiali po rayonirovaniyu Sredney Azii Kn. !1, chast 1, Buxara-Tashkent, 1926 g. 23 s.     PAGE  PAGE 83               !!!!!!!! !"!$! h hhI0JmHnHuhQ hQ0JjhQ0JUjhn`Uhn`hzhQmH sH         !!!!! !"!$! & F48dh^8`gd!4Ah]hgd6 &`#$gd6} 0&P +pv,pv-pv.pv/R!4v5v6v7v:p . A!"S#n$n% $$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4T$$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4T$$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4T$$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4T$$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4T$$If!vh5 5 5 #v #v #v :V l05 5 5 4TJ@J  1KG=K95$7$8$9DH$_HmHsHtHBA@B A=>2=>9 H@8DB 0170F0Xi@X 1KG=0O B01;8F04 l4a .k. 5B A?8A:04@4  "5:AB A=>A:82&@2  =0: A=>A:8H*B@  A=>2=>9 B5:ABR$dh$d%d&d'dNOPQa$ CJOJQJ>@"  0720=85b$7dh$d%d&d'dNOPQ^`7a$ CJOJQJnC@2n  A=>2=>9 B5:AB A >BABC?><$dh`a$ CJOJQJJ @BJ  86=89 :>;>=B8BC;  E$4)@Q4  ><5@ AB@0=8FK0;Kfv.ܺs]pG 7t  9zlqG&Ajklmxyz{|}~ 'K{ m   F jFLg3SpQ!R!c!!!!!"^""""""" #"#8#e#f###$$$y%}+~++(/0013t45688:;;;]=^==>\@]@n@AA A0AAAAAAAAB=BmBBBBBEEExI2JJJJKEK?RUR6SLSSW7WOXZZ/ZZZZZ`[a[b[l[m[y[[\\H\\']z]]9^^_tbubbbcccMfNf^fzh{hhFi\jl?m@mimnnndoeonooo*p+p5p6pBppppq+q,quqqvww[w+|}wx623Zpqp؋W&V P|Җ0<ؘɚʚrФíŮtu8yN"Du)uv$UVWcdpVWu)TUY}Wm8745FK~?Zu0uv<jkrvwayP56K^0ilmT U ^    L M N Y Z f ~          R s   9HpCyz{ ? @ h  !!;#<#K#%''')<6=6L62:G:W;X;s;=-=m@n@@DDDF}IJJJJJJ KNKyKKKKKKK L&L@L]L^LLRR1R4U5UKUVXWXhXXX0YmYYYYYYYY4ZZZZZn\o\\accPc5g+jGk_pqt9uxx9yygzz{j}}~;<M1mǁӁځ.zĂʂ݅XYhE^mn)*;јST`am34~Ӟ!ѪҪ/09n!".ӳCGj &g0I-~)i B @HE^vyz:;JVan5|} ,+,<qV n o  ~  : 34NdXeRABKz-9Hex.Ufz D!-"#$$ &,')*+++,,,,-m-n--D00002455 6 6-6<6I6_66 88::\::8;;8<<=====$>>>>@@&AWAA3BDF GGjGkGmGnGpGqGsGtGvGwGGGGGGGG000000000000000000000000000000 0 0 0 0 0 000000000000000000000000000000000000000000000009 09 09 000000 0 0 0 000000000000000000000000000000000006 06 0000007 07 07 07 07 0000000008 08 000000000000000000: 0: 000000 0 000000 0 0 000000000000000000000000000 0 0 00000 0 0 0 0 0000000000000000000000000 0 0 0 000000000 0 0 0000 0 0 0 0 0 000000000000000000000 0 0 0 0 00005 05 000000000000000000000000 0 0 0 0 000000; 0; 0; 0; 000000000000000000000000000 0 0 0 000000 0 0 0 0 0 0 0000000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0000< 0< 00000000000000000000000 0 0 0 000000 0 0 0 0 0000000 0 0 00000000000000 0 0 0 0 000000 0 0 00000 0 0 0 0 0 0000 0 000000000000000000000000000000000 0 0 0 000000 00000000000000000 0 0 00000 0 0 0 0000000000000000000000 0 0 0 00 0 0000000 0 0 00000 0 0 0 0 0 0000000000000000000000000 0 0 00000 0 0 0000000000000000000000 0 0 000000 0 0 0 0000000000000000! 0! 0! 0! 0! 0! 00" 0" 0" 0000000# 0# 0# 0# 00000$ 0$ 0$ 0$ 0000% 0% 00000000& 0& 00000000' 0' 0000000000000( 0( 0( 0( 0000) 0) 0) 0) 0) 0) 0) 0) 000000* 0* 000000000000000+ 0+ 0+ 00000000000000, 0, 0, 0, 0, 0, 0, 0000- 0- 000000. 0. 0. 0. 00000/ 0000000 01 01 01 00002 02 02 02 0000000000000000000000003 03 03 000000000000= 0= 0= 0= 0= 00000000> 0> 0> 0> 000004 04 04 04 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@000@0I00@0I00@0I00@0I00@0@0@0@0@0@0I00Ajklmxyz{|~ 'K{ m   F jLg3SpQ!R!!!!"^"""""" #"#8#e#f##$$$y%}+~++(/0013t45688:;]=^=>\@A0AAAAB=BmBBBBBExI2JJJJKEK?RUR6SLSSW7WOXZZZ`[a[b[m[y[[\\H\\']z]]9^^_tbbbccMfNfzh{hFi\jl?m@mnndooo*p+p6pBppppq+q,qqvww[w+|}wx623pqp؋WVP|Җ0ؘɚʚríŮtu8yN"Duu$UVWdpVW)TY}Wm8745K~?Zu0uvjkrvwaP50lmT    L M N Z f ~       R s   9HpCyz{ ? @  !!;#%'')<6=62:W;X;=m@n@DF}IJJJ KNKyKKKKKK L&L@L]L^LRR4U5UVXX0YmYYYYYY4ZZZZn\o\acc5g+jGk_pqt9uxxygzz{j}}~;<1mӁځ.zĂ݅XE^mn)*јSTam34ӞѪҪ/0n".ӳCj g0I-~)iB@HE^vy:;JVan5|}+qV n o ~ : 34dXeRz-9Hex.Ufz D!-"#$$ &,')*+,,-m-n-==$>>G@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0j0r0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0j00+j00@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@C 0@C 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@ 0@ 0@ 0@ 0@ 0@0@ 0@ 0@ 0@0@0@0@0@! 0@! 0@! 0@! 0@! 0@! 0@0@0@" 0@" 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@# 0@# 0@# 0@# 0@0@0@0@0@$ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@% 0@% 0@% 0@0@0@& 0@& 0@& 0@& 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@' 0@' 0@' 0@' 0@0@( 0@( 0@0@0@0@0@) 0@) 0@) 0@0@0@* 0@* 0@* 0@* 0@* 0@* 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@+ 0@+ 0@+ 0@0@0@0@, 0@, 0@, 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@- 0@- 0@- 0@0@0@0@0@. 0@. 0@. 0@. 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@/ 0@/ 0@/ 0@/ 0@/ 0@/ 0@0@0 0L0@0 0@0@0@0@0@1 0@1 0@1 0@1 0@0@0@2 0@2 0@2 0@2 0@0@0@3 0@3 0@0@0@0@0@0@0@4 0@4 0@0@0@0@0@0@0@5 0@5 0@0@0@0@0@0@0@0@6 0@6 0@6 0@6 0@0@0@0@7 0@7 0@7 0@7 0@7 0@7 0@7 0@7 0@0@0@0@0@8 0@8 0@0@0@0@0@0@0@0@0@9 0@9 0@9 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@: 0@: 0@: 0@: 0@: 0@: 0@: 0@0@; 0@; 0@0@< 0@< 0@< 0@< 0@0@0@0@= 0@0@0@0@0@0@> 0@? 0@? 0@? 0@0@@ 0@@ 0@@ 0@@ 0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@0@A 0@A 0@A 0@0@0@B 0@B 0@B 00 %%%( pmH ?"L#B$8%3&H':(Z) **j+L,"-.02345(778::<<== ?.@@#B CCEE3GeHIIMSZi`ecsjohu)xx6{lΉuОc׶ub_Z5ol(h U] %{'(,2?7^:XCLSTC^acmx/,xgYC0ѻ|]=$} __""$S).5'7D8A9::<=I>.?b@GAGBgCDEsFJKUM $!(,-./012346789:;<=>?@ABCDEFHIJKLNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdeghijlmnprstvwxz{|}~    'f+EJb9fv070vR%(H Ta9}1m0jEV NK!"+<E $!)+5GMfkoquy "!* !(!!5jdJ"j]jF"jB!j %jLjE!jlj"jlj)j|CjCjljj| j j j< jܘ j jtjjd j|;j;j;jdc"jc"jc"j$d"jdd" j`" jT`" j`" j`" ja"jԠ j jT j jԡ j jG!jG!j4H!jtH!jH!jH!j4I!j3j 4j 4AA  R V V{||||r~~9/9///4P]wuuuu$A\GG      !"#$%&'()*+,-./01234II  SVV{||||v>/>/// 4Pbw  yyww$AbGG  !"#$%&'()*+,-./0123485*urn:schemas-microsoft-com:office:smarttagsCity94*urn:schemas-microsoft-com:office:smarttagsplaceB1*urn:schemas-microsoft-com:office:smarttagscountry-regionC*urn:schemas-microsoft-com:office:smarttagsmetricconverter XE1926 g1953 g8 km ProductID54451545445411414544144454544445454545454445454544 mw~  %'+,89;<IKWX\]ijopy{ #$./<=HIVWZ_delmstz{ ()4:;BCFGUVWXYZacdefgqstuvw  )*./;=BCMNOPQR^_fgtuz{   !)+2389BCHIVWZ[abghrs|} NO&)04:;BEMPWX[\ektw"#*+23?@JK\]demrwx   ! , - 6 9 @ B H I R \ ` a k m s t z {         $ ) , - : ; = > C D S T e f k l u v      # ( . 0 8 9 @ A E F L M [ \ b c j k x y      ! " / 0 5 = > F G P Q W X f g i n o u        % & 1 2 D F J K \ ] h i v w y z   $%239:DIOQ\iqr  )+03?@LNZ\ikuv&'0167EGLMTU\gprwx !./ACIJ\]|}mnwx HJWX23KLUVhjpq?Agh#$()56;<EFQRST\]abhjpqy{  $%.067:;BCFGKLXY`blnsu{| !&')*1289ABJLTV[\deghqryz  "$*+01459:?@EFNOUV[\abhirsuv{| !"&',-78=>HILMUV^_egnouv  #$,.367<=DEQR^_fglmqrswx  &(,-9<BCIJKOPXYcdnptu|}  !'(16<=CDQV\]denuz{  +,/078>@FGMNVWcdkmxy    ) * ; < _ ` !!)!*!Q!R!Y!Z!b!c!h!i!k!l!v!x!|!}!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!"" " """"!"."/"K"L"T"U"\"^"l"m"q"r"w"x"~"""""""""""""""""""""""""""""""""""" # ##### #"#'#(#.#/#5#8#>#?#M#N#]#^#c#f#l#m#s#t#v#w##################################$$$$$$$ $!$'$($2$3$:$;$C$D$I$J$P$Q$Y$[$a$b$h$i$o$p$v$w${$|$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$$%%% % %%%%%% %!%(%)%3%5%B%C%E%F%V%W%f%g%p%q%w%y%~%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%%++++;;;;====s@t@z@|@AAAAAAAAAAAAAAAAAAAA B BBBBB&B'BBBBBEEEENKOKSKTKWW#W$WXXXX:Z;ZBZDZZZZZd[f[k[m[p[q[w[x[\\\\tbub|b}bbbcc$c%cdfefgfhfhhhhnmpmymzmnnnnsoto{o|o,p.p3p6p9p:p@pApzq{qqqqqqqawcwdwewabgh{|-.68   BCIJӤԤܤݤ ()1279Z\adghnp{|12;<TU\]cdLMVX:=DEIJSZ_`deqruw{|fgklrs~RS^_ "'(fgno4578lmtu    e f l m P R W Z ] ^ d f m n s t | ~                         |~m n r s N#O#U#V#''''----N6O6V6W6::;:F:G:O:P:U:V:|;};;;2=3=?=@=@@@@DDDDDD"J#J(J)J1J2JJJJJKKKKKKKKKKLLLL8R9R?R@RRUSUYUZUqXrXyX{XXXXXXXYYYYYYYYYYYYYYYYYYYYZZZZ\\\\[c\cbccc@yAyFyGyRSWX\]  ŁǁʁˁсӁ؁ځ߁ɂʂςЂԂՂ#$,-XY^_ghjkrsɋʋÍ?@FHWY^adekmqr  %&*,  ±ı#$-089"%&,.56IJPQMNTU-.34  #$*,.0;<FG    !"yz;<@BGJMNTVYZ^_ +,01239:+,67;<FGMN    ~          RSXY  "-/9:>?KLYZ_dlq +,56:;?@EGNOXYdemowx$%'(;<ABIJPRY[`ahkpsxz@BJKSTZ[`almqrxz}~  $&+-0179>?FHJK\]chqrv{  %&./<=EFOPWYhilqvw~  &(./56?@EFQRWX[\ikpqxy!$%+,5689@ANORS\]jky{   %&+189=?BCKLQX_`distx}()/0DEHINO\aikop{|        # $ + , 1 2 9 : D E Q R [ \ d e p r z {                             !!!!!!%!&!0!1!5!6!;!(C(D(I(J(Z(\(e(f(l(m(t(u(}(~((((((((((((((((((((((((((((((((()))) ) )))) )*)+)-).)2)3)7)8)>)?)E)G)L)M)Q)R)X)Y)b)c)n)p)v)w)y)z)))))))))))))))))))))))))))))))** * *****$*%*0*1*8*9*?*@*M*N*S*T*\*^*b*c*i*k*t*u*w*x*********************************+++ +++++"+#+*+++4+5+=+>+C+D+K+L+U+V+c+d+h+j+q+r+z+{+++++++++++++++++++++++++++++++,, ,,,,!,#,*,+,2,4,9,:,@,A,E,F,N,P,V,X,`,a,e,g,n,o,r,s,|,},,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,-- - -----!-"-(-)-6-7-B-C-O-P-S-T-Z-[-_-`-k-n-u-v-{-|-------------------------........(.)./.0.7.8.>.?.I.J.S.T.]._.f.g.m.n.u.v.|.}..............................//// /////'/(/.///5/7/A/B/H/I/O/Q/X/Y/_/`/f/g/n/o/v/w/}/~/////////////////////////////////////000 0000000#0$0*0+01020:0;0A0D0K0L0R0S0Y0Z0]0^0a0b0k0l0p0q0w0x00000000000000000000000000011 111111$1%1-1.191:1@1A1F1G1O1Q1U1V1Z1[1`1a1p1q1y1z1|1}111111111111111111111111111111111112222 22222222 2!2+2,27292:2<2D2E2I2J2U2W2]2^2b2c2k2l2w2z2|2~22222222222222222222222222222223333 333333$3%31323<3>3E3F3U3V3\3]3c3d3j3k3o3p3r3s3x3y3333333333333333333333333333333333444 4 44444!4"4'4(4,4-414245464;4<4F4G4O4P4U4V4^4_4h4j4y4z44444444444444444444444444444444444555 5555555&5'5.5/56575<5=5B5C5H5I5K5L5W5X5`5a5h5i5o5p5|5}5555555555555555555555555555555556 666666 6&6'6+6-62636:6<6B6C6G6I6P6Q6U6V6\6_6f6g6m6n6t6u6x6y6|6}666666666666666666666666666667777 777777&7'7-7.707178797@7A7G7I7O7P7T7U7Y7Z7`7a7k7l7s7t7x7y77777777777777777777777777777777777 8 88888)8*85868<8=8C8D8J8K8O8P8S8T8Z8\8b8c8e8f8m8n8y8z8}8~888888888888888888888888888888888899 9 9 99999 9!9(9)90929495989:9<9=9E9G9J9K9M9N9S9T9^9_9g9h9o9p9y9z99999999999999999999999999999999999:::: :!:/:0:9:::F:G:T:U:[:\:j:k:q:r:::::::::::::::::::::::::::::::;; ;;;;;;$;%;-;.;1;2;6;8;?;@;F;G;O;P;T;U;^;_;g;h;u;v;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;;<< < <<<<<#<$<'<(<)<*<5<8<?<@<F<G<Q<R<[<\<d<e<o<p<~<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<<========-=.=9=:=A=B=H=I=O=P=Y=Z=`=a=k=l=y=z==================> >$>/>0>:>;>A>D>T>U>Z>[>\>]>k>m>p>w>~>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>>> ? ?????? ?%?&?+?,?/?0?4?5?=?>?I?M?S?T?Y?Z?c?d?k?l?s?t?y?z???????????????????????????????@@ @ @@@@@ @!@)@*@2@3@7@8@@@A@G@H@N@P@V@W@[@\@b@c@i@j@m@n@w@y@~@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@@AA AAAA(A.A/A3A4AD@DADCDDDIDJDRDSDUDVDZD_D`DbDcDjDkDxDyD}D~DDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDDEE E EEEEE$E%E,E-E3E9Ey>>>>r?[@]@m@n@AXAZAAABBBBBBBEEEEFFF/GVGWGvGwGG5HfHHH.I0IIIKJMJJKEKKALCL(M*MMMMTNNNOOOO!P&PPPPPPCQcQeQQQYR]RSSS$T%TSTsT{TTTUUVVVVVWWXYYYZZZZ[[[[=\G\\\]%]']x]]]]]^^^<_=____`#`aaaabbbbc ccccce eeeNf]f^fyh{hhhhEiFi[j\jjjjkk%l-l\llllimmmmmnnnncoooooBppppppuqzqr r{rrzs|sssfthtu uuuvwwZw[wzzz{{{{||#}%}[}]}}}J~V~c~h~~~',܀&'z{߁56v3YZх5q~4gnq!'݌8=>F %&U km/ac}{}x Țjprǜ6{¡rϤФcNx|ˬ38)3W^*JP_cn$ pwùŹZ~%]cqv:@8>/1`MZ]"'XZJQht7:8=tzSU@2;HJ ?wxzrv01CUW13Qy~Y\|}U}9l5aj$35EF?D?A<cemENgi-2=DafEMOhnp#%@NUW&S"&)K*-49(*^eglq 57 KP}{~KMQUS ^                  \    rz ,ejbg [],rsV~;wx CH  @ E h m !!"_"#:#####/$$H%R%[%%%%-&&&&>'C''''U(((T)[)X*]*b+i+u+,,,,,8--z....//22B3F33334v4|4R555566=6K6L6778M888889991:2:F:G:V;X;r;s;;;<<;<<<<I=P===>>???? @k@@@A B&B+BBBBBC8D9DDDDrE#F$FFGG/H3HbHHHH#I|I}IIJJJJKKNKXKLLJLLL^LcLLLUMZMM N&N2NNNOOOOxOzO5P7PPPCQIQQQXRaRRRRRSSSSDTFTTTTTjUoUUUUVVVxWzWWWXXXXXXYZoZqZZZ\\\]_]]]]]^^^^K_N_k_p___ `#`d`f````aabcccPcddddeeffhffff*g3g5g:gghhhh,iMiQi+j0jjjkFkGkLkkkl}lllllImmm n!n,nTn_pppq=qDqqqarlrrt!t#t u'u9uuuuKvMvvvOwVwwwLxVxyy9yyyy?zAzzzzzz{b{h{{{{|'|)|~||4}6}}}~~qx.3Ăɂ',à P.2Z_ XghiЌҌ8/1ߏX\9@13Ǔ˓3:||~ڕޕՖޖ*:;~ښ14x~YӞ*,,5ˡN5G !Kv|TXXZrǧاڧsx ̩ѩ8?Qƫȫ}?Aӭ#$ln^g.alSZ48VG 6Tvxۻ(17ixϼrs&_`п2^!#hw3agQU,1F:>,ik7Hh5em,ALSW(3T DRv}% }_  zO =?Y_ipAagsx*cdagdj!*/D -.]_})+z/3m,-b9KM ')$1WXxzJU~68%3_gwde~NXZ,0  3tz},qr,;<;<(*o {}      * I Q S     Z      : R S } ~    } 2N rtxz FG%'@[`KThq{XY(j 18X_is}k  r     !!C!D!S!f!m!!!!!"+"-"<""""##%#,#.######$c$j$$$$$$#%$%+%[%]%%% &,&-&&&&&&,'8'^'d''(;(=(((+)-)w)y)))%*0*^********+"+++#,*,n---C0D00000002244555 6 66 6,6-6;6<6H6I6^6_666 8 888::[:\:::7;8;;;7<8<<<======>>>>>??T?Y?@O@W@[@GALAA2BBBuCC DD>D@DD4EHEREF GGiGjGkGkGmGmGnGnGpGqGsGtGvGwGGGGG3333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333m|K!!""&#8#++A AAA6BBW7WZZ[[ubbeonoppppq,qq Җp)vdpSukU ^ R  9H h  !JJDLOLXXYYZCZǁӁEyĂʂYhߙ0 ] .E^z;JV5,<V  X;ezBK-9k,, 6_6===$>>>>> GGkGkGmGmGnGnGpGqGsGtGvGwGGG>>jGkGkGmGmGnGnGpGqGsGtGvGwGGG=6"JR7"N2H /@ 4Qy UdK h=bfIeđ"'(i/wď9#b3%bv%2(<`'mPUu(:.e(ze *x*8iCA+*4+,;-ޥ .:[0*W#26j(6a .6͂&cf9jZCP;kz] pB䶞:IY;Ik(vPK;LqPtM~/fMF D"\O+TyuGPF??kQF0 &Q\ؠzTdJX hZng_P?an#kddn4fvrHhEjVQ%kk<artl'Hmndx_r=RtU~wp73xZN~x*#VG@bx&DP#\yt.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @!^`56>*CJOJPJQJ^JaJ.--^-`5o() ^`hH.  L ^ `LhH.   ^ `hH. mm^m`hH. =L=^=`LhH.   ^ `hH. ^`hH. L^`LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo() h ^`5hH.h pp^p`hH.h @ L@ ^@ `LhH.h ^`hH.h ^`hH.h L^`LhH.h ^`hH.h PP^P`hH.h  L ^ `LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(.  ^`hH. pLp^p`LhH. @ @ ^@ `hH. ^`hH. L^`LhH. ^`hH. ^`hH. PLP^P`LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo() @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(.  ee^e`hH. 5 L5 ^5 `LhH. ^`hH. ^`hH. L^`LhH. uu^u`hH. EE^E`hH. L^`LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. &&^&`5o(. ^`hH.  L ^ `LhH.   ^ `hH. xx^x`hH. HLH^H`LhH. ^`hH. ^`hH. L^`LhH.8 pp^p`5hH.8 pp^p`5hH.8 @ L@ ^@ `LhH.8 ^`hH.8 ^`hH.8 L^`LhH.8 ^`hH.8 PP^P`hH.8  L ^ `LhH.@ 7^7`56>*CJOJQJ^JaJo() @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @!^`56>*CJOJPJQJ^JaJ.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo() @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @!^`56>*CJOJPJQJ^JaJ.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo() @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. h ^`5hH.h ee^e`hH.h 5 L5 ^5 `LhH.h ^`hH.h ^`hH.h L^`LhH.h uu^u`hH.h EE^E`hH.h L^`LhH.- ZZ^Z`5hH.- ee^e`hH.- 5 L5 ^5 `LhH.- ^`hH.- ^`hH.- L^`LhH.- uu^u`hH.- EE^E`hH.- L^`LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @$^`56>*CJOJQJ^JaJo(sH ) h ^`5hH.h ^`hH.h pLp^p`LhH.h @ @ ^@ `hH.h ^`hH.h L^`LhH.h ^`hH.h ^`hH.h PLP^P`LhH.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. h ^`5hH.h ee^e`hH.h 5 L5 ^5 `LhH.h ^`hH.h ^`hH.h L^`LhH.h uu^u`hH.h EE^E`hH.h L^`LhH.@ 7^7`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. @!^`56>*CJOJPJQJ^JaJ.@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. >cf9bv% pB Uu(bf(mn:IEjg_Hh[0?a\O%kkP;;L4f &QP#\y;-h=??kQKy uGP#kd(vPK6"4+,#26~w;IPtM7"fMzT/w@bxx_r ..69#e(66XN~x73x%Xe(<`'dCA+artl=RthZH *x*X`@ ^`56>*CJOJQJ^JaJo(. ==~0-,"c c V:,"2j292~TN]MalF !  T`d6+GQr&]'Dn(F,/o=0aK1X`1y1vS2A3W35{57O:&?hM?N?I@!4A4Bq9B&D9iD` ER-EgFA:KDLNMSNnOOQT{ Vb_We\d1fiipizj;lyl{phrS(tw_w]xZc{6~Z~,k4d^<j)\(rwBQ#9x;Qa(Lgn`bq`Iw ?{v0DbL&-L}0]zV;[\\7D\A26zT kXjkrvw,G%@DHG4@AGG@@@H@@@ UnknownGz Times New Roman5Symbol3& z Arial_ BodoniUzbekTimes New RomangTimes Uzb RomanTimes New Roman"1 hqfqfU%U%!n4dy=y= 2QHP ? 27/O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM VAZIRLIGI www.PHILka.RUAxik=                           ! " # $ % & ' ( ) * + , - . / 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 : ; < Oh+'0  ,8 X d p|0OZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TALIM VAZIRLIGI www.PHILka.RUNormalAxik2Microsoft Office Word@@~@~U՜.+,0< hp  Microsoft Corporation%y= 4O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM VAZIRLIGI Название  !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~      !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~     &Root Entry FN(Data 1TableWordDocument&SummaryInformation(DocumentSummaryInformation8CompObj  F MSWordDocWord.Document.89q>>:C<5=B Microsoft Office Word