NAZARİYAT

NAZAR Y AT

islam Felsefe ve Bilim Tarihi Ara tirmala ri Dergis i

o

? Cilt 1 Volume : 3' ? Sayi 1 lssue: 1 ? Ekim 1 October 2016

..~ ..............~ ..............~ .................~ ................~ ...............~ .............~ .............~ ..............~ ..............~ .................~ ..............~ ..............~ ..............~ ............~ ...............~ .........,....,~ ...,...........~ ................~ ...............~ ...........,...~ .....,.........

. . ..... ...... ..... ?........................ .................................................. .................

MusaCalTnGs'un Risale fi taba'i'i'l=edviye

ve istrmaliha Balikli Eseri

o

Robert Morr.ison?

Terc?me: Hasan Umutn ?evirimyazi: Mehmet Arikan...

?z: Bu makale, M?sa Calinus (?. 948/1542 sonrasi) tarafindan Osmanli T?rk?esinde yazilmi olan bir tip

eserini tanitmakta ve eserin ?evirirnyazisiru sunmaktadir. Eserin balii, Risiile fi tabd'i'i'l-ei;lviye ve isti'miilihd

(ila?larin Doalari ve Kullarumlan ?zerine Bir Eser) olup, ?eitli tibbi maddelerin (materia medica) nitelik (sicaklik, soiikluk, yalik, kuruluk) derecelerini ve buna dayanarak, belirli droglarin salii nasil etkiledigi, onda nasil degiikliklere sebep olduu ve onu nasil koruduiinu analiz etmektedir. Kisa ve g?r?n?e bakilir sa monoton duran bu metnin, daha kapsamli incelenmeyi hak etmesinin ?? sebebi bulunmaktadir. Birincisi, metnin Orta?a Latin tabipleri Bemard de Gordon (faaliyet g?sterdii d?nem: 1270-1330) ile Amaldo di Villanova'ya (1234-1310) atifta bulunmasi, bu isimlerin T?rk?e (ve Islami) literat?rde muhtemelen ilk kez zikredilmesi anlarnma gelinektedir. kincisi, Musa Calin?s, II. Bayezid ?evresinde, Latince (ve de lbranice) tip metinlerinin muhtevalanna y?nelik bir pazann var olduunu dU?n?yar olmalidir. ???nc?s?, Miisa calin?s'un, 1500'lii yillarda Islam astronornisi ile ilgili bilgilerin Veneilik'e ulamasinda muhtemel kanallardan biri olmasindan dolayi, Latin tip metinlerinin muhtevalanna olan ilgisi, Miis1 calin?s'un en az iki istikamette bilgi taiyan ilmi bir araa olduu anlamina gelmektedir. Anahtar Kelimel er: II. Bayezid, tip, Amaldo di Villanova, farmakoloji, Kindi,lbn R?d.

Abs tract : This article introduces and presents a transcriptian and arinotated translation of a medical text in Ottoman Turkish authored by M?sa calin?s (d. after 1542). The treatise is entitled Risdla (i tabii'i' al-adviya va?isti'md/ihd (Treatise on the Natures of Medicines and Their Use). This article, analyses the degrees of the qualities (e.g., heat, cold, wetness, and dryne.ss) of various materia medica and how, on that basis, certain drugs affect, effect, and preserve health. There are three reasons why this brief, seemingiy pedestrian text merits more extensive study. First, it refers to the medieval Latin physicians Bemard de Gerdon (fl. 12701330) and Arnaldo di Villanova (1234-1310) for perhaps the first time in Turkish (and Islamic) literature. Second, M?sa calin?s must have believed that there was an audience at Beyazid II's court for the contents of medical texts composed in Latin (as well as in Hebrew). Third, as M?sa Calin?s isa probable conduit through which information about the astronomy of Islamic societies could have reached the Veneto araund 1500, his interest in the contents of Latin medical texts meant that he was a scholarly intermediary who carried information in at least two directions. Keywords: Beyazid II, medicine, Amaldo di Villanova, pharmacology, al-Kindi, Jbn Rud.

Prof., Bowdoin CoUege, Din BOlilmO. letiim: rgmorris@bowdoin.edu ?? Doktor Adayi, McGill ?niversitesi, Islam Arabrmalan Enstit?s?. ??? Ar. Gor., Istanbul Medeniyet ?niversitesi, Bilim Tarihi B?l?mU.

rJm) Uoirlsoii. Robut. "Miisl afiiitis'im IliidirIS rcbitn'J.~" >tim"md/ilid ~kli ri.ri~ Naiiitiyal kMm fthtfr vt

m Bilim Tarili/AtapinnalanOtrg?i (Wm 2016): 79-107.

NAZARIYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Aratirmalari Dergisi

Bu makale, Musa Calinus (?. 948/1542 sonrasi) tarafindan Osmanli T?rk?esinde yazilmi olan bir bp metnini tanitmakta ve eserin ?evrimyazisini sunmaktadir.1 ?alimanin balii Risale ff taba'i'i'l-ecjviye ve isti'maliha (la?lann Doalari ve Kullanimlari ?zerine Bir Eser) eklindedir? Musa Calinus, Arap?a ve de Moses Galeano adiyla branice eserler de telif etmi olup, Almanach Perpetuum'un Latincesinde bulunan ana b?l?mleri (canons) Arap?aya aktarmibr.3 st.anbul ?niversitesiYildiz Tip Koleksiyonu 352 nurnarada kayitli bulunan (stanbul ?niversitesi Yildiz Tip Koleksiyonu 7120 nurnarada da kayitlidir)4 bu metin, Musa Calinus'un Osmanli T?rk?esinde kaleme alinmi bilinen tek eseri olup, Musa Calinus'un ifade ettiine g?re, eserin yazilmas~i. II. Bayezici'in (886-918/1481-1512 yillari arasin da h?k?m s?rd?) hekimbaisi Ahl: ?elebi talep etmitir.5 N?shanin 2a yaprainda Ahl: ?elebi'den, tabipierin bai (re'fs?'l-h?kemli) eklinde bahsedilmektedir. Eer re'fs?'l-h?kemliyi hekimbai olarak alirsak, metnin 913/1507'de ya da ondan sonra kaleme alindiini kabul etmemiz gerekir, zira Ahl: ?elebi IL Bayezici'in hekimbaili i g?revine ilk defa bu tarihte atanrnitir.6 ?zg?n ?alimalan da bulunan Ahl: ?elebi, bn?'l-Nefis'in el-Mucez fi't-tibb adli eserini T?rk?eye kazandirmi, ?amini'nin Klin?n?a'sina bir erh yazmitir.7 Osmanli TibbiBilimler Literat?r? Tarihi bu makalenin konusu olan eseri, Musa b. Hami'in el-sraili'ye atfettiinden, Musa Calinus'tan herhangi bir bahis de bulunmamaktadir.8 Musa Calinus'un, Moses Galeano olarak

1 Derginin bu sayinin ngilizce edisyonunda yer alacak makalede, mezkur eserin a?iklamali ngilizce terc?mesi de yer alacaktir.

2 Cevat zgi, Osmanli Medreselerinde flim, cilt 2 (stanbul: z Yayincilik, 1997), 23. 3 Almanach Perpetuum'un ana b?l?mlerinin Arap?a versiyonu ile ilgili, bkz. Julio Sams6, "Abraham Zacut

andJose' Vizinho'sAlmanacli Perpetuum in Arabic (16th- 19th C.)," Centaurus XLVI (2004): 82-97, ?zellikle 83. 4 Bu yegane n?sharun istinsah tarihi bicri 966'dir. N?shada, {i ba'du'l-nusah da dahil olmak ?zere bazi derkenar notlan da bulunmaktadir ki, anlailan m?stensih ya da n?shanin okuyuculanndan birisi, eserin baka n?shalanni da g?rm?t?r. S Ahi ?elebi diye bilinen kii Muhammed b. Kemal et-Tebrizi'dir. Bkz. zgi, Osmanli Medreselerinde lim, Il, 23. 6 Elaneleddin hsanoglu (ed.), Osmanli Tibbi Bilimler Literat?r? Tarihi. I (stanbul: IRCICA, 2008). 105. M?sa Calin?s'un, Almanach Perpetuum'un Latincesinde bulunan ana b?l?mleri (canons) terc?mesiniKadi Abdurrahman M?eyyedzade'ye ithaf ettigin.i biliyoruz. M?eyyedzade, Rumeli Kazaskerlii'ne 1505, Anae dolu Kazaskerlii'ne ise 1501 yilinda atanmitir, dolayisiyla mezkur terc?menin en erken ne zaman yazili:i ini olabileceine dair bir bilgi elimizde bulunrnaktadir. Bu bilgi, makalenin konusu olan eserin telif tarihi ile ilgili zaman aralii ile de uyumaktadir. Bkz. Judith Pfeiffer, "Teaching the Learned: Jalal al-Din alDawaru's Ijaza to Mu'ayyadzada 'Abd al-Ral;iman Efendi and the Circulation of Knowledge between Fars and tlie Ottoman Empire at the Turn of the Sixteenth Century". The Heritage ofArabo-Islamic Leaming, ed. Maurice Pomerantz ve Aram Shahin (Leiden & Boston: Brill, 2016), 284-332, ?zellikle 287. 7 hsanoglu, Osmanli Tibbi Bilimler, I, 108-109. Kliiiun?a ve ?agmln1'nin hangi tarihte bu eseri telif ett? ine dair bkz. Sally Ragep. "Ma/.imud ibn Mu/.iammad ibn 'Umar a1-Jaghminf's al-Mulakhkha fi al-hay?a al-basita: An Edition, Translation, and Study" (Doktora tezi, McGill University, 2014), 18-41. 8 Metirile ilgili bazi bilgiler i?in, bkz. hsanoglu, Osmanli Tibbi Bilimler, 1, 135. Bu kitap, eseri M?sa b.

so

Robert Morrison, Musa Calinus'un Risale fi TabJ17'1-edviye ve isti'mJ/iha Balikli Eseri

branice kaleme aldii Ta'alumot J:iokhmah (Hi.lanet Sirlan) adli eseri ?zerine yapilan bir ?alima, Sultan IL Bayezid'in ?evresindeki hekimler arasindaki entrika ve rekabete dair bazi bilgileri ortaya koymutur.9 IL Bayezid ?evresinde M?sa Ciliniis'un ?alimalanna ilgi g?sterilcliine dair bir baka delil de udur: Astronomi alaninda yazdii Arap?a bir metin, Topkapi K?t?phanesi'nde bulunan IIL Ahmet koleksiyonunda mahfuzdur.10 Eser, brani-Arap?a bir metin olan ve Musa Calinus'un Yenedik'teki bilginierin dikkatlerini ?ektii Alemin Nuru'ndan (The Light of the Worlt!) uzun bir pasaji i?ermektedir.11

Bu makalenin konusu olan Risiile (f taba'i'i'l-et}viye ve isti'miiliha, ?eitli tibbi maddelerin (materia medica) nitelik (sicaklik, soukluk, yalik, kuruluk) derecelerini ve

:

buna dayanarak, belirli droglann salii nasil etkiledii, onda nasil deiikliklere sebep olduu ve onu nasil koruduunu analiz etmektedir. Kisa ve g?r?n?e bakilirsa monoton duran bu metnin daha kapsamli bir bi?imde incelenmeyi hak etmesinin ?? nedeni bulunmaktadir. Birincisi, metnin Orta?a Latin tabipleri Bemard de Gerdon (1270-1330 dvan) ve Arnaldo di Villanova'ya (1234-1310) atifta bulunmasi, bu isimlerio T?rk?e literat?rde inuhtemelen Uk kez zikredilmesi anlamina gelmektedir.u Bunlar kayda deer referanslardir zira mezkur tabipierin Latince metinleri slam toplumlannda ?retilini tip birikiminden yararlanmisa da, Arap?a, Fars?a ya da T?rk?eye ?evrUmemitir. Ge? d?nem Osmanli entelekt?ellerinin Avrupa entelekt?el yaamina ilgi g?sterdiklerini biliyoruz, fakat makalenin ele aldii metin, Latin tip eserlerine y?nelik daha erken d?nemde ortaya ?ilani bir ilginin delili h?viyetindedir.13 kincisi, eserin Uk sayfasmda belirtilcliine g?re M?sa Calinus, eseri telif

Hamlin el-lsraili'ye (d. 1554) atfetmektedir. Buna katilnuyarum zira eserde "b. Hamiln" eklinde bir lakap bulunmuyor. Aynca M?sa Calin?s'un, e merkezli astronomi !lzerine yazditi Arap?a eserinde kendisini bu ekilde tarutmasi ve de makalenin ele aldigi eserin episikl ve eksantrik k?relerinin imkinsizliina y?nelik g??l? savunusu, M?sa Calin?s'un astronomi anlayii ile olduk?a uyumaktadir: Dahasi zgi, eserin yazannin M?sa Caliniis b. Yeh?da et-Tabib' oldugunu ifade etmektedir ki, bunu Moses b. Judah Galeano (ya da Ml1s3 calin?s) olarak aliyorum. Bkz. zgi, Osmanli Medreselerinde ilim, II, 23. 9 Bu a?iklamalarla ilgili, bkz. Y. Tzvi Langermann, "A Compendium of Renaissance Sdence: Ta'alumot Hokhma by Moshe Galeano", Aleph: Histarical Studies in Sdence and Judaism VII (2007): 283-318; Y. Tzvi Langermann, "Medicine, Mechanics and Magic from Moses ben Judah Galeano's Ta'alumot Hokhma", Aleph: Histarical Studies in Sdence and Judaism IX (2009): 353-77. 10 Robert Morrison, "An Astronomical Treatise by Ml1s3 Jillin11s alias Moses Galeano", Aleph: Histarical Studies in Sdence and Judaism X/2 (2011): 315-53, ?zellikle 385?6. Hem astronomi hem de bp eseri, Batlamyus?u teorik astronomiye kari ?ilonakta, episikl ve eksantrik k?releri reddeden bir yaklaim benimsemektedir. ll Ml1sa Calin?s'un bu d?nemde ger?ekleen ilmi et1dleimdeki rol? ?zerine bkz. Joseph fbn Na}.imias, The Light ofthe World: Astronomy in al-Andalus, ed., tre. ve erh Robert Morrison (Berkeley & Londra: The University of Califomia Press, 2016), 41-44. 12 Abd?lhak Adnan Adivar, Osmanli T?rklerinde ilim (stanbul: Maarif Matbaasi, 1943), 54. 13 Osmanlilarm nispeten ge? bir d?nemde Avrupa bilimine g?sterdigi ilgiyle alakali, bkz. Feza G?nere

81

NAZARiYAT Islam Felsefe ve Bilim Tarihi Aratirmalari Dergisi

ederken "slam, Frenk, Yunan ve Yahudi tabipierin s?zlerinden" istifade etmitir.14 Musa Calinus, II. Bayezid ?evresinde, Latince (ve de branice) tip metinlerinin muhtevalanna y?nelik bir pazann var olduunu d??n?yor olmalidir. Musa Calinus ?zerine yapilmi ?nceki ?alimalar, onun Venedik'i ziyaret ettiini ve de oradaki Hristiyan ilimlerle irtibat kurduunu g?stermitir.15 Bu nedenle Musa Calinus, 1500'l? yillarda slam astronomisiyle ilgili bilgilerin Venedik'e ulamasinda muhtemel kanallardan biri durumundadir.16 Musa Cilinus'un Latin tip metinlerinin i?eriklerine olan ilgisi, en az iki istikamette bilgi taiyan ilmi bir araa olduuna dair yeni bir delil h?viyetindedir. 17 Musa Calinus, ailesinde ilmi aracilik yapan tek kii deildi.18 Bu makalenin izah edecei ~ere, Musa Cilinus'un Latin tip metinleri hakkindaki malumati, en azindan kismen, Hikmet Sirlan eserinde atifta bulunduu Joshua Lord'nin (?. 1419), ilk bata Arap?a telif edilmi olan, Gerem ha-ma'alot balikli branice bir metninden geldii olduk?a muhtemel g?z?krnektedir.19 ???nc?s?, bu risale, II. Bayezid zamanindaki farmakolojik uygulama teorisinin durumuna dair bilgimizi artirmaktadir. ?zellikle de, ilk olarak Kineli'nin (?. 259/873) slam toplumlannin tip literat?r?ne tanittii droglann niteliklerinin siralamasinin sonraki asirlarda ne ekilde tartiildii ve deiiklie uradiina dair bilgimizi artirmaktadir. Filhakika, yapilan son ?alimalar g?stermitir ki, slam toplumlanndaki ilimler bn R?d'den sonra, farmakolojik teoriler ?zerine ?alimaya devam ettiler.20

g?n, "Ottoman Encounters with European science: sixteenth and seventeenth-century translations into Turkish", Cu/tura/ Translation in Early Modern Europe, ed. P. Burke veR. Po-chia Hsia (Cambridge: Cambridge University Press, 2007), 192-211. Latince eserler kaleme alan tabipierin Arap?a farrnakopeye -M?sa Calin?s'un karlyerinden sonra bile- olan kalia ilgileri ?zerine, bkz. Teresa Huguet-Terrnes: "Islarnic Pharmacology and Pharrnacy in the Latin West: An Approach to Early Pharmacopeias", European Review XVJ/2 (2008): 229-39. 1.4 vr. 1b. -15 Langerrnann, "A Compendium"; Langermann: "Medicine, Mechanics and Magic"; Robert Morrison, ''A Scholarly Interrnediary Between the Ottoman Empire and Renaissance Europe", !sis CV (2014): 32-57; Morrison, ''An Astronornical Treatise." 16 Morrison, ''A Scholarly Interrnediary"; aynca bkz. Langermann, "A Compendium", 290-295. 17 Julio Sams6, M?sa Calin?s'un, Almanach Perpetuum'un Latincesindeki (veya belki de Kastilyan dilindeki) ana b?l?mleri (canons) Arap?aya terc?me ediini ortaya ?ikarmitir. Sams6, ''Abraharn Zacut". 18 M?sa Ca.lin?s'un ?adai fakat ondan b?y?k olan Moses Galeano isimli alus i?in bkz. Robert Morrif son, 'The Role of Oral Transmission for Astronomy Among Romaniot Jews", Textsin transit in the medieval Mediterranean, ed. Y. Tzvi Langennann ve Robert Merrisan (University Park, PA: Pennsylvania State University Press, 2016), 10-28. Risiile fl Tabii'i'u'l-edviye ve isti'ma.liha ile ilgili kisa bir bahis i?in bilhassa s. 15'e bakiniz. 19 Lord'yle ilgili bkz. Haim Beinart, "Lorki (i.e., of Lorca), Joshua", Encyclopaedia Judaica, ed. Michael Berenbaum ve Fred Skolnik, 2. baslo, XIII (Detroit: Macmillan Reference USA, 2007), 192-193. Gale Virtual Reference Library. Web. 4 Eyl?l 2016. 20 ?rnein bkz. Danielle Jacquart, "Islamic Pharmacology in the Middle Ages: Theories and Substances", European Review XVI/2 (2008): 219 -227; Leigh Chipman, The World of Phannacy and Phannadsts in Mamluk Cairo (Boston: Brill, 2010).

82

Robert Morrison, Musa Calin?s'un Ris~te fiTaba'i'i'l?edviye ve isci'maliha Balikli Eseri

Ele aldiimiz risale, Galen farmakolojisinin Kindlnin Tahrir?'d-derece'sinde benimsenmesi ile balayan bir tartimaya dahil olmaktadir.21 Galen, droglann, farkli laan younluk derecelerine sahip olmak ?zere sicak, souk, kuru ve ya olduunu, bilahare Arap?a i'tidtil ifadesini kullanmak suretiyle, bir denge halinde olduunu farz etmekteydi.22 Basit ila?lardaki sicaklik, soukluk, kuruluk ve yalik derecelerinin, denge halinde olmayan m?rekkep bir ilacin sicakhl ................
................

In order to avoid copyright disputes, this page is only a partial summary.

Google Online Preview   Download